Wielki zwycięstwo – wielka polityka, czyli o politycznych kulisach Powstania Wielkopolskiego

Mówiąc o Powstaniu Wielkopolskim zwykło się zawsze podkreślać, iż było ono wielkim sukcesem odradzającego się państwa polskiego – nieporównywalnym do jakiegokolwiek innego zrywu niepodległościowego w historii Rzeczpospolitej. Sukces powstańców nie był jednak w żadnym stopniu dziełem przypadku. Zanim 27 grudnia 1918 roku Polacy ruszyli odbijać Poznań dla siebie i swoich dzieci, miał miejsce szereg wypadków, które umożliwiły przeprowadzenie powstania w sposób sprawny i finalnie również skuteczny. Działania polityczne podejmowane w trakcie powstania, jak i po jego zakończeniu pozwoliły na utrwalenie zdobyczy powstańców. O tym właśnie, jak wyglądały polityczne kulisy najdonioślejszego wydarzenia w historii polskich zrywów niepodległościowych, traktuje niniejszy tekst.

Polityczne przygotowania do rozpoczęcia powstania miały miejsce już w roku 1916. To wtedy w Poznaniu powołany do życia został, działający nielegalnie, Komitet Międzypartyjny zwany również Centralnym Komitetem Obywatelskim lub Tajnym Międzypartyjnym Komitetem Obywatelskim[1]. W skład Komitetu weszli polscy posłowie do parlamentu Rzeszy oraz sejmu pruskiego reprezentujące różne frakcje polityczne. Największe znaczenie odgrywało jednak Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne pod przywództwem Romana Dmowskiego[2]. Komitet podczas I Wojny Światowej opowiadał się po stronie państw ententy i współpracował z popierającym ją Komitetem Narodowym Polskim z siedzibą w Paryżu, tzn. organizacją będącą kontynuacją działającego w latach 1914-1917 w Warszawie i Petersburgu Komitetu Narodowego Polskiego. Paryski KNP stawiał sobie za cel odbudowę niepodległej Polski przy boku państw ententy. Był on uznawany za reprezentację rządu polskiego przez władzę Francji, Wielkiej Brytanii oraz Włoch, a jego głównymi przywódcami byli, wspomniany już wyżej, Roman Dmowski oraz Ignacy Jan Paderewski[3]. Paryski KNP za legalne władze polskie był uznawany również przez Centralny Komitet Obywatelski[4].

Od lipca roku 1918 na terenie zaboru niemieckiego zaczęła formować się sieć polskich Komitetów Obywatelskich[5]. Dnia 11 października 1918 roku wydany został wspólny komunikat organizacji polskich, działających na ówczesnym terytorium Cesarstwa Niemieckiego, jawnie wzywający do uzyskania przez Polskę niepodległości:

Tylko zjednoczenie wszystkich części narodu osiadłych na ziemiach polskich w jedną całość, wyposażoną w pełnię praw państwowych, stanowić może rękojmię trwałego przymierza narodów[6].

Równo miesiąc później, 11 listopada 1918 roku, w reakcji na podpisanie rozejmu z Niemcami, a co za tym idzie uzyskanie przez Polskę niepodległości, Komitet Międzypartyjny ujawnił się i dokonał zamiany swojej nazwy na Radę Ludową. Następnego dnia wybrany został Tymczasowy Komisariat, którego członkami zostali ustanowieni Adam Poszwiński, Wojciech Korfanty oraz ksiądz Stanisław Adamski. Tymczasem Niemcy pochłonięte zostały przez ogień Rewolucji Listopadowej. W reakcji do tego Komisariat Rady Ludowej 13 listopada 1918 roku wydał odezwę wzywającą do zachowania spokoju w obliczu rewolucyjnej zawieruchy: Polacy! Pękły okowy, krępujące wolność naszą. Z całą ufnością doczekamy wyroku kongresu pokojowego, który z naszym współudziałem ustali zachodnie granice ojczyzny naszej – Polski. Dosyć polało się krwi polskiej w tej wojnie morderczej. Toteż pokojową drogą pragniemy dojść do upragnionego celu – do utworzenia zjednoczonej Polski […][7]. Następnego dnia doszło do zmiany nazwy Rady Ludowej na Naczelną Radę Ludową.

Władze Naczelnej Rady Ludowej (dalej także: NRL), korzystając z osłabienia Niemiec wywołanego Rewolucją listopadową[8], wymogły na władzach zaborczych umożliwienie zorganizowania parlamentu złożonego z reprezentantów ludności polskiej zamieszkującej na terytorium Niemiec. Warunkiem, jaki stawiały władze w Berlinie, było jednak to, by przedmiotowy sejm nie mógł prowadzić do oderwania od Niemiec żadnego fragmentu terytorium3.

Zgodnie z powyższymi ustaleniami w dniach 16 listopada – 1 grudnia odbyły się wybory do polskiego sejmu. Co było rzeczą nieoczywistą dla ówczesnych czasów, kobiety w wyborach posiadały zarówno bierne, jak i czynne prawo wyborcze. Ze 1399 wybranych posłów stanowiły one 129-osobową grupę. Podział terytorialny wybranych deputowanych przedstawiał się następująco:

• Wielkopolska – 526 posłów,
• Śląsk – 431 posłów,
• Pomorze Gdańskie – 262 posłów,
• Polacy w skupiskach w głębi Niemiec – 133 posłów,
• Warmia i Mazury – 47 posłów.

Wśród wybranych najliczniejszą grupę stanowili przedstawiciele endecji[10]. Obrady Polskiego Sejmu Dzielnicowego miały miejsce między 3 i 5 grudnia 1918 roku w budynku kina Apollo przy ul. Piekary 17 w Poznaniu. Wśród najważniejszych postanowień sejmu wymienić należy:

1. ustanowienie Naczelnej Rady Ludowej jedyną legalną władzą zwierzchnią nad Polakami zamieszkałymi na terytorium państwa niemieckiego,

2. wyrażenie woli powstania zjednoczonego państwa polskiego z dostępem do morza,

3. wyrażenie woli jak najszybszego powołania w Warszawie Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej.

Dodatkowo sejm podjął temat przyszłości ziem Wielkopolski, Pomorza Gdańskiego, Śląska, Warmii i Mazur w kontekście gospodarczym, społecznym, politycznym oraz w zakresie kształtu przyszłych granic.

Postanowienia Polskiego Sejmu Dzielnicowego ujęte zostały w rezolucjach ogólnych z 5 grudnia 1918 roku:

Rezolucje ogólne Polskiego Sejmu Dzielnicowego – 5 grudnia 1918:

I. Polski Sejm Dzielnicowy stwierdził, że w sprawie naszej dzielnicy,
bez zgody naszej i współdziałania naszego przesądzać nie wolno.

II. Polski Sejm Dzielnicowy stwierdza, że cały naród zgodnie stanie za rządem tworzącym wierne odbicie sił swego narodu. Rząd taki musi prowadzić szczerze demokratyczną i ludową politykę Rzeczypospolitej Polskiej […].

III. Polski Sejm Dzielnicowy oświadcza się przeciwko wszechwładzy państwa w dziedzinie życia publicznego, społecznego i kulturalnego i wypowiada się za szerokim samorządem organizacji politycznych, kulturalnych, społecznych i wyznaniowych.

IV. Polski Sejm Dzielnicowy zwraca uwagę całego społeczeństwa na straszne niebezpieczeństwo, jakie szerzenie idei bolszewickiej w umysłach niedojrzałych na kraj cały sprowadzić może[11].

Legitymizacja NRL zakończyła się wyborem stałego składu Komisariatu złożonego z reprezentantów poszczególnych ziem wchodzących pod kognicję Naczelnej Rady Ludowej. Członkami NRL 6 grudnia 1918 roku wybrani zostali kolejno:

• Wielkopolska – ksiądz Stanisław Adamski i Władysław Seyda,
• Śląsk – Wojciech Korfanty i Józef Rymer,
• Pomorze Gdańskie – Stefan Łaszewski,
• Kujawy – Adam Poszwiński[12].

Naczelna Rada Ludowa stanowiła przyszłą władzę polityczną Powstania Wielkopolskiego. Jeszcze przed sądnym Nie należy dłużej czekać władzom polskim udało się wymusić na rządzie w Berlinie możliwość nauczania w poznańskich szkołach języka polskiego oraz religii w języku polskim.

Po wybuchu powstania NRL przejmowała władzę nad kolejnymi obszarami kruszącego się zaboru niemieckiego. 3 stycznia 1919 roku Posiedzenie Naczelnej Rady Ludowej zdecydowało o przejęciu władzy cywilnej i wojskowej nad Powstaniem. Decyzja była pierwotnie niejawna. W drodze Rozkazu dziennego nr 2 NRL podzielił 7 stycznia 1919 roku opanowany przez powstańców obszar na siedem Okręgów Wojskowych. Następnego dnia obszar ten został poszerzony o kolejne dwa okręgi.

8 stycznia 1919 roku zdecydowano o ogłoszeniu wcześniejszej decyzji o przejęciu przez NRL władzy cywilnej i wojskowej. Celowo nieokreślony jednak został obszar, jaki władza ta ma obejmować, co miało konotować z faktem, iż aspiracje władz powstańczych nie kończą się na Wielkopolsce[13]. Decyzja ujęta została w formie Odezwy Komisariatu NRL informującej o przejęciu władzy nad Wielkopolską przez Naczelną Radę Ludową:

[…] Oręż polski, przelana krew polska dały nam władzę, którą ujęła silnie w swe ręce Naczelna Rada Ludowa. Niniejszym składamy w imieniu całego narodu hołd i dzięki dzielnemu żołnierzowi polskiemu, członkom Straży Ludowej, którzy swym męstwem i odwagą pomnożyli sławę oręża polskiego i wyzwolili naród polski spod jarzma niewoli. Opierając się na zaufaniu żołnierza i obywatela polskiego, Naczelna Rada Ludowa zdobytej władzy wydrzeć sobie nie pozwoli. Przedstawiciele jej to wypowiedzieli bawiącym w Poznaniu ministrom pruskim, którzy się z tym stanem rzeczy zgodzić musieli. Uporządkowanie nowych prawnych stosunków nie może nastąpić od razu, ale stanie się to niebawem. Odpowiadałoby uczuciom narodu, gdyby nasza ziemia złączyła się od razu z Macierzą – Ojczyzną. Rozum polityczny, względy na politykę wewnętrzną i zewnętrzną nakazują nam nie zrywać ostatnich nici łączących nas z Berlinem, lecz pozostawić ostateczne określenie granic Polski kongresowi pokojowemu […][14].

Przejęcie władzy przez NRL rozpoczęło proces polonizacji administracji na terenie Wielkopolski. Ze stanowisk usuwani byli najbardziej antypolscy urzędnicy. Rządzący powiatami niemieccy landratowie byli podporządkowywani polskim starostom. Ci ostatni z czasem przejmowali pełnie władczy nad powiatami. Dnia 16 stycznia 1919 roku Naczelna Rada Ludowa mianowała na wodza naczelnego Powstania generała Józefa Dowbora-Muśnickiego.

NRL podejmował także inicjatywę na arenie międzynarodowej. 21 stycznia 1919 roku do Paryża wysłane zostało pismo prostujące fałszywe informacje zawarte w nocie dyplomatycznej niemieckiego ministra spraw zagranicznych z dnia 17 stycznia 1919 roku. W piśmie udowadniano, iż przyczyną wybuchu powstania był terror stosowany przez władze niemieckie wobec ludności polskiej, i de facto winnym konfliktu zbrojnego jest państwo niemieckie[15].

Wraz z postępami Powstania Komisariat NRL podejmował również temat integracji Wielkopolski z odradzającą się II RP. W dniach 4-6 lutego doszło do rozmów między władzami warszawskimi i komisariatem NRL. Przedmiotem rozmów była kwestia wejścia reprezentacji ziem upadającego właśnie zaboru niemieckiego do Sejmu Ustawodawczego. W obawie przed ewentualnymi reperkusjami na arenie międzynarodowej postanowiono o rezygnacji z przeprowadzania wyborów na terenie Wielkopolski, która formalnie należała jeszcze do państwa niemieckiego. Zastosowano alternatywę, w której to do rzeczonego Sejmu weszli dotychczasowi reprezentanci ludności polskiej do władz ustawodawczych Rzeszy.

Wreszcie, po ponad wieku oczekiwania, na mocy pokoju w Trewirze z 16 lutego 1919 roku Wielkopolska stała się wolna. Do czasu formalnego potwierdzenia odzyskania niepodległości przez ziemie wielkopolskie władze powstańcze podejmowały działania, których celem była repolonizacja przestrzeni publicznej oraz połączenie z II Rzeczpospolitą. 5 kwietnia przyjęta została ustawa wyznaczająca wybory uzupełniające do Sejmu Ustawodawczego dla Prowincji Poznańskiej na dzień 1 czerwca 1919 roku. Dalej, 10 kwietnia 1919 roku, pod groźbą kary więzienia przyjęty został nakaz usuwania niemieckojęzycznych napisów z urzędów i dworców oraz zmiany nazw ulic na polskie. 1 czerwca 1919 roku odbyły się wybory uzupełniające, w których ugrupowania prawicowe zdobyły 97% głosów[16].

Wreszcie 28 czerwca 1919 roku na mocy Traktatu Wersalskiego Wielkopolska została formalnie przyznana Polsce. W związku z powyższym 1 sierpnia 1919 roku Sejm Ustawodawczy przyjął ustawę O tymczasowej organizacji zarządu byłej dzielnicy pruskiej, która określała proces stopniowego włączenia Wielkopolski w skład odrodzonego państwa polskiego. 28 sierpnia 1919 roku wydany został rozkaz dzienny nr 216 Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego o włączeniu organizacyjnym Armii Wielkopolskiej w skład Wojska Polskiego. Ostatnim aktem politycznej historii Powstania Wielkopolskiego jest dzień 6 listopada 1919 roku, kiedy to formalnie zlikwidowano Komisariat Naczelnej Rady Ludowej[17].

Autor: 
Kamil Florian Ratajczyk