Początki księstwa kaliskiego wiążą się z grodem znajdującym się w południowo-wschodniej dzielnicy Kalisza – na Zawodziu. Na podstawie źródeł pisanych oraz zebranego materiału archeologicznego wskazuje się na szczególne znaczenie tego obiektu na przestrzeni kilku stuleci od X do XIV wieku[1]. Gród w Kaliszu pojawia się bowiem już w dokumentach wczesnośredniowiecznych. Według kroniki Galla Anonima zawzięte boje o gród toczyli Bolesław Krzywousty i jego brat Zbigniew, do którego należała wówczas ziemia kaliska[2].
Historia ziemi kaliskiej jako księstwa rozpoczyna się w okresie rozbicia dzielnicowego. Zgodnie z ostatnią wolą Bolesława Krzywoustego z 1138 roku, państwo Piastów zostało podzielone pomiędzy jego synów, ustanawiając jednocześnie zasadę senioratu i pryncypatu, by uniknąć w przyszłości wewnętrznych konfliktów w łonie samej dynastii. Wschodnia Wielkopolska wraz z Kaliszem i Gnieznem, znalazła się w dzielnicy senioralnej ze stolicą
w Krakowie, stając się domeną Władysława II Wygnańca.
Testament nie utrzymał się w mocy. Następcy Krzywoustego, niezadowoleni z jego postanowień, zdecydowali się wystąpić przeciwko sobie. W toku walk pomiędzy książętami, księstwo kaliskie przechodziło z rąk do rąk. Od 1146 roku władzę nad nim sprawował Mieszko III Stary. Od 1177 roku księstwo przejściowo zostało włączone do dzielnicy Kazimierza II Sprawiedliwego. W 1181 roku powróciło do Mieszka Starego. Po objęciu władzy nad całą Wielkopolską, mianował on w 1191 roku księciem kaliskim swego syna, Mieszka Młodszego[3]. Jego nieoczekiwana śmierć w 1193 roku, zmusiła Mieszka Starego do przekazania księstwa swemu najstarszemu synowi – Odonowi[4]. Po jego śmierci
w 1194 roku południową Wielkopolskę przejął inny syn Mieszka Starego, Władysław zwany Laskonogim. Miał on sprawować rządy do czasu osiągniecia pełnoletności przez Władysława, syna Odona, którego był również opiekunem[5].
Ten stan rzeczy nie trwał jednak długo. Rozpoczęty w 1206 roku i trwający z przerwami
25-letni spór pomiędzy Laskonogim a Odonicem, który upominał się o dziedzictwo swego ojca, zwrócił uwagę Henryka Brodatego. Ten pełen ambicji książę dążył do zjednoczenia ziem polskich pod berłem śląskich Piastów. Interweniując w sporze miedzy stryjem a bratankiem, lawirował pomiędzy jednym i drugim, licząc na wymierne korzyści. W latach 1202-1206 przekazał on ziemię lubuską Laskonogiemu w zamian za ziemię kaliską. W 1207 roku Brodaty poparł Odonica osadzając go w Kaliszu z tytułem dux de Calis (książę kaliski), pod warunkiem że gdy Odonic odzyska całą swą dzielnicę, odda jemu gród kaliski[6].
Laskonogi nie zamierzał jednak dać za wygraną. By uniemożliwić Odonicowi objęcie władzy w Wielkopolsce, zawarł układ z księciem krakowskim Leszkiem Białym, na podstawie którego po śmierci jednego z sygnatariuszy pozostały żyjący dziedziczy automatycznie jego ziemię. Tragiczna śmierć Leszka w Gąsawie w listopadzie 1227 roku otworzyła przed Laskonogim bramy Krakowa. Odonic jednak wyparł stryja z Wielkopolski, przez co ten musiał zbiec do Raciborza na Śląsku. Umierając w 1231 r. zdecydował się zapisać całe dziedzictwo Henrykowi Brodatemu. Dla księcia śląskiego testament Laskonogiego, stał się orężem w walce o władzę nad księstwem kaliskim, a co za tym idzie nad całą Wielkopolską.
Kalisz wpadł w ręce książąt śląskich w 1234 roku kiedy to Henryk Brodaty zmusił Odonica do zawarcia traktatu, na mocy którego południowa Wielkopolska weszła w orbitę wpływów śląskich[7]. Po śmierci Brodatego pretensje do Wielkopolski zgłosił jego syn, Henryk II Pobożny. Odniósł on pewne sukcesy odbierając Odonicowi niektóre kasztelanie i grody. Dopiero śmierć Henryka w bitwie pod Legnicą w 1241 roku przerwała ekspansje książąt śląskich w głąb Wielkopolski. Księstwo kaliskie przypadło opolskiej linii Piastów w osobie Władysława opolskiego[8].
Dzieło które rozpoczął Odonic, mieli dokończyć jego synowie: Przemysł I i Bolesław Pobożny. Kierując się w polityce doktryną równowagi sił, dokonali rewindykacji wielkopolskich posiadłości. Przemysł zawarł małżeństwo z córką Henryka Pobożnego, Elżbietą co umożliwiło odzyskanie księstwa kaliskiego w 1244 roku[9]. Władzę nad całością sprawował Przemysł w imieniu swojego niepełnoletniego brata. W 1247 roku Bolesław przekonał Przemysła, by ten wydzielił mu jego własną dziedzinę[10]. W 1249 roku niezadowolony z poprzedniego podziału Bolesław otrzymał księstwo gnieźnieńskie oraz ziemię rudzką. Ostateczny układ dotyczący podziału Wielkopolski pomiędzy synów Odonica zawarto w 1253 roku. Na jego mocy Przemysł I otrzymał ziemię poznańską, zaś Bolesław gnieźnieńsko-kaliską[11].
Rządy Bolesława Pobożnego, a później jego bratanka Przemysła II znajdują swoje odzwierciedlenie w pomyślnym rozwoju księstwa w II połowie XII w. Bolesław dokonał lokacji miasta oraz obdarzył je licznymi fundacjami i licznymi przywilejami. W 1283 roku Przemysł II ustanowił dla wszystkich miast ziemi kaliskiej sądownictwo i prawa według wzoru Kalisza, zaś sądy najwyższej instancji miały odbywać się w Kaliszu[12].
Bezdzietna śmierć najpierw Bolesława Pobożnego oraz Przemysła II pozostawiła Wielkopolskę w rękach księcia śląskiego Henryka głogowskiego i jego następców. Księstwo kaliskie w tym czasie było we władaniu Konrada I oraz Bolesława Oleśnickich[13]. Jednak zbuntowani przeciw Ślązakom możnowładcy wielkopolscy, a także miasta takie jak Gniezno, Poznań, Pyzdry i Kalisz skłonne były poprzeć księcia kujawskiego Władysława Łokietka
w staraniach o dzielnicę wielkopolską[14]. W nagrodę za wierność Kalisz otrzymał szereg przywilejów, by w XIV wieku zostać miastem stołecznym przekształconego w województwo księstwa kaliskiego[15].
Jakub Smarzyński
[1] K. Dąbrowski, Szkice z dziejów Kalisza, Wrocław 1960, s. 59.
[2] Gall Anonim, Kronika polska, przekł. R. Grodecki, Wrocław 2003, s. 105.
[3] S. Rosik, P. Wiszewski, Księga królów i książąt polskich, Wrocław 2007, s. 266.
[4] Tamże.
[5] Kronika wielkopolska, tłum. K. Abgarowicz, oprac. B. Kürbis, Warszawa 1965 s. 203.
[6] K. Dąbrowski, dz. cyt. s. 82.
[7] K. Dąbrowski, dz. cyt., s. 86.
[8] Tamże.
[9] Kronika wielkopolska, s. 221.
[10] Tamże, s. 227.
[11] Tamże, s. 241.
[12] K. Dąbrowski, dz. cyt., s. 98.
[13] Oleśnica w czasach książąt piastowskich, https://www.olesnica.org/ksiazetaOlesniccy.htm (dostęp: 20 listopada 2019).
[14] K. Dąbrowski, dz. cyt., s. 102.
[15] Kalisz poprzez wieki. Kalisz wczesno-średniowieczny. Artykuł na podstawie tekstu z książki z książki Kalisz poprzez wieki autorstwa Krystyny Dobak-Splitt i Jerzego Aleksandra Splitt, 1988. http://www.kalisz.info/kalisz-wczesno-sredniowieczny.html.
Autor:
Jakub Smarzyński