W niniejszym opracowaniu pragnę zabrać czytelników w podróż śladem tradycyjnej architektury ludowej Wielkopolski. Niniejsza praca będzie posiadać charakter przekrojowy, mający na celu wskazanie cech charakterystycznych dla wspominanego regionu. Interesować nas będą zabytki pochodzące przede wszystkim z przełomu XIX i XX w. W dużej mierze skupiać się będziemy na omawianiu budynków mieszkalnych, choć pozwolę sobie także na przedstawienie kilku przykładów dotyczących budownictwa gospodarczego.
Konstrukcje ścian
Do najbardziej archaicznych zalicza się konstrukcje słupowe, gdzie podstawę konstrukcji ścian stanowią wbite pionowo w ziemię pale. Przestrzenie pomiędzy nimi mogły być wypełniane na kilka sposobów, jeden z nich stanowiła plecionka, którą ostatecznie pozostawiano w stanie surowym bądź oblepiano ją gliną. Znaną, choć przestarzałą, metodą wznoszenia ścian była konstrukcja sumikowo-łątkowa, która z kolei zastąpiła starszą od siebie dylikową. Technika ta opiera się na wbiciu w ziemię pionowych słupów (łątek), w których wgłębienia następnie wpasowuje się poziome belki (sumiki). Przedstawiona konstrukcja budowy ścian w dużej mierze służyła do wznoszenia budynków gospodarczych i inwentarskich, wykorzystywano ją jednak również w przypadku budownictwa mieszkalnego.
Z Schemat konstrukcji sumikowo-łątkowej.
Źródło: http://www.waldbud.eu/technologia.html
Drugi typ to konstrukcja węgłowa (nazywana także zrębową bądź wieńcową), polegająca na układaniu na sobie belek konstrukcyjnych, które łączone są z sobą za pomocą odpowiednich nacięć. Ze względu na ich kształt mówimy o czterech głównych typach tej konstrukcji: „na obłap”, „na rybi/jaskółczy ogon”, „na zakładkę”, „na zamek”. W większości części regionu dominował „na rybi/jaskółczy ogon”, obok niego występował także typ łączenia belek „na obłap” – popularny zwłaszcza na obszarach Ziemi Wieluńskiej.
Bywało i tak, że wybudowane w konstrukcji zrębowej ściany (bez względu na rodzaj ich łączenia) były dodatkowo szalowane, tj. obudowywane warstwą pionowych desek, które to mogły być jeszcze dodatkowo otynkowane (jak zdarzało się na Krajnie).
Konstrukcja zrębowa wykorzystywana była w architekturze ludowej zarówno w budownictwie mieszkalnym, jak i gospodarczym. Zauważyć jednak należy, że podobnie jak w przypadku omawianej wcześniej konstrukcji sumikowo-łątkowej jej zastosowanie było charakterystyczne dla obszarów wschodniej i południowej Wielkopolski.
Z lewej: Serce Jezusa, Kuklinów pow. krotoszyński, J. Jagodziński, ok. 1920 r.
Z prawej: Krucyfiks, Starygród, pow. krotoszyński, J. Jagodziński, ok. 1920 r.
Źródło: Błaszczyk Stanisław, Ludowa plastyka kultowa w Wielkopolsce, Poznań 1975.
Trzeci typ konstrukcji to ściana gliniana, której zastosowanie zyskało na popularności zwłaszcza na obszarach Krajny oraz Pałuk. Pierwsza technika wznoszenia ścian za pomocą tego budulca określana była mianem: „na pecę” lub też „pecynę”. Polegała ona na uformowaniu wyrobionej gliny w kształt bloków lub cegieł, które to następnie nakładano na siebie, łącząc za pomocą odpowiedniego spoiwa.
Druga technika nosiła miano: „gliny pod topór”. Najpierw wznoszono ściany, lepiąc je z mieszaniny: gliny, wapna oraz siana, a następnie równano ich powierzchnię przy pomocy siekiery bądź łopaty.
Przykład chałupy glinianej z obszaru Puszczy Pyzdrskiej.
Katalog architektury regionalnej dla Puszczy Pyzdrskiej
http://puszczapyzdrska.com/images/stories/PDF/katalog_cech_architektury.pdf
Czwarty typ wznoszenia konstrukcji ścian zyskał na popularności poprzez wpływy osadnictwa niemieckiego. Mowa tutaj oczywiście o konstrukcji szkieletowej, nazywanej również ryglową. W jej przypadku także wyróżnić można kilka typów wykonania. Pierwszy z nich charakteryzuje się tym, iż przestrzenie pomiędzy belkami konstrukcyjnymi ścian zostają wypełnione za pomocą mieszaniny: gliny, wapna i słomy (sieczki). Powstałe w ten sposób ściany były z reguły tynkowane, a następnie bielone, podczas gdy wystające spomiędzy uzupełnień drewniane elementy konstrukcji były malowane na ciemny kolor (zasada kontrastu).
„Pruski mur” wyróżnia się tym, że przestrzenie pomiędzy belkami konstrukcji ścian są wypełniane cegłami. Tak powstała ściana mogła zostać otynkowana bądź pozostawiona w stanie surowym, przy czym odznaczające się elementy konstrukcji drewnianej były malowane na ciemną barwę.
Bywało i tak (chociażby na Pałukach), że przestrzenie pomiędzy belkami konstrukcji były po prostu szalowane pionowymi deskami.
Schemat konstrukcji ryglowej.
Źródło: http://www.lech-bud.org/konstrukcje_ryglowe.html%20%0d3
Katalog architektury regionalnej dla Puszczy Pyzdrskiej
http://puszczapyzdrska.com/images/stories/PDF/katalog_cech_architektury.pdf
Katalog architektury regionalnej dla Puszczy Pyzdrskiej
http://puszczapyzdrska.com/images/stories/PDF/katalog_cech_architektury.pdf
Źródło: Jerzy Adamczewski, Budownictwo ludowe na Pałukach, [w:] Studia Lednickie, t. VII, Poznań-Lednica 2002.
Zdarzają się budynki o tzw. konstrukcji mieszanej, łączącej w sobie dwie bądź kilka omawianych przeze mnie technik wykorzystanych do swej budowy surowców. Natomiast na przełomie XIX i XX w. na popularności zyskiwać zaczęły budynki ceglane kryte dachówkami. Miało to związek z wprowadzanymi (zwłaszcza przez władze pruskie) przepisami dotyczącymi bezpieczeństwa przeciwpożarowego.
Przykładowe plany rozplanowania pomieszczeń w wielkopolskich chałupach.
Źródło: Wróblewski Tadeusz, Dom i zagroda, [w:] Kultura ludowa Wielkopolski, J. Burszta (red.), tom I, Wydawnictwo Poznańskie 1960.
Konstrukcje dachów
Chałupy obszaru Wielkopolski charakteryzowały się dachem dwuspadowym. Dachy czterospadowe są określane w literaturze źródłowej mianem „jednostkowych”. Według źródeł w przeszłości na obszarach Wielkopolski mogły występować także dachy naczółkowe, z czasem zanikły, uobecniając się w architekturze ludowej ponownie dopiero w dwudziestoleciu międzywojennym. O tym jednak nieco dalej.
Tradycyjnie na wsiach wielkopolskich dachy chałup były kryte słomą (na terenach podmokłych trzciną), która ze względów estetycznych była na różne sposoby szalowana. Innymi formami zdobienia dachów były tzw. pazdury oraz śparogi. Pierwsze z ich, w zależności od części regionu, mogły przybierać różnorakie nazwy, taki jak np.: „szpic” (Lisków), „szpica” (Witoldów), „panienka” (Trojanów).
Źródło: Błaszczyk Stanisław, Kultura ludowa Ziemi Kaliskiej w świetle badań terenowych, [w:] Osiemnaście wieków Kalisza. Studia i materiały do dziejów miasta Kalisza i regionu kaliskiego, A. Gieysztor (red.), t. II, Wydawnictwo Poznańskie, Kalisz 1961.
W przypadku dachów dwuspadowych zdobiono szczyty budynku odpowiednio oszalowanymi deskami, które przykładowo mogły układać się we wzór np. tzw. jodełki.
Na obszarach Wielkopolski wyróżnia się dwa typy konstrukcji dachów w oparciu o sochę i ślemię oraz zwykły dach krokwiowy bez stolca.
Pierwszy, bardziej archaiczny typ konstrukcji dominował przede wszystkim w budownictwie gospodarskim. Jej podstawę stanowiły pionowe słupy wbite w ziemię, których górna część pozostawała rozwidlona. To właśnie na nich mocowano ślemię, czyli belkę poziomą, stanowiącą część opisywanej konstrukcji. O ślemię zahaczano żerdzie, czyli tak zwane kluczyny bądź kozły.
Dachu na sochy możemy zresztą domyślać się – nawet bez konkretnych wzmianek źródłowych – wszędzie tam, gdzie istniały zabudowania w słupy wkopywane o lekkiej konstrukcji ścian. Taka bowiem konstrukcja nie utrzymałaby ciężaru dachu, który w dachu sochowym spoczywa w większości na sochach, podczas gdy ciężar dachu krokwiowego przenosi się na ściany1.
Co się zaś tyczy drugiego typu konstrukcji dachów to:
według A. Bachmanna Wielkopolska leży w geograficznym zasięgu przewagi dachu, w którym każda para krokwi wsparta jest na belkach pułapu. Według Z. Czartoryskiego jest to tzw. polski dach, w odróżnieniu od »dachu szwajcarskiego«, w którym krokwie wspierają się co prawda wyciętymi piętkami o tzw. owierkę lub inaczej »murłat«, a dolne końce ich zwisają poza »murłat«, tworząc okap. Otóż, jak to zauważył Czartoryski, ów »polski dach« tworzył nad ścianą budynku bardzo szeroki okap. Ten szeroki okap na stosunkowo niskich ścianach budynków był według wymienionego autora cechą osobliwą budownictwa wiejskiego1.
Źródło: Wróblewski Tadeusz, Dom i zagroda, [w:] Kultura ludowa Wielkopolski, J. Burszta (red.), tom I, Wydawnictwo Poznańskie 1960.
Źródło: Wróblewski Tadeusz, Dom i zagroda, [w:] Kultura ludowa Wielkopolski, J. Burszta (red.), tom I, Wydawnictwo Poznańskie 1960.
Zdaniem wielu badaczy, kolejną cechą charakterystyczną dla wielkopolskiego budownictwa ludowego był typ chałupy podcieniowej (zarówno słupowej, jak i bez). W tutejszej gwarze znajdujące się pod okapami podcienie nazywane były: „przyzbicą” bądź „wystawą”.
Toteż używane w gwarze wielkopolskiej określenie »wystawny« w znaczeniu »zamożny«, »okazały« wywodzi się przypuszczalnie od terminu »wystawa«, który zrazu oznacza »podcienie«3.
W przypadku chałup usytuowanych ścianą szczytową do drogi (budynki wąskofrontowe) podcień znajdował się właśnie od tamtej strony. Jeśli pełnił on funkcję reprezentacyjną domu, mógł on wówczas posiadać trzy słupy (na Krajnie oraz Pałukach). Budynki wąskofrontowe posiadały z reguły trzy słupy, podczas gdy szerokofrontowe mogły mieć ich od pięciu do siedmiu. Chałupy szerokofrontowe (czyli takie, które były zwrócone w stronę drogi ścianą licową) zazwyczaj cechowały się podcieniami bezsłupowymi. Wszystko zależało od tego, czy ów pocień pełnił charakter reprezentacyjny, czy też praktyczny.
Na Ziemi Kaliskiej, Ziemi Wieluńskiej, pow. kolskim oraz pow. krotoszyńskim podcienie znajdowały się usytuowane na ścianie szczytowej budynku, posiadały jednak charakter bezsłupowy.4
Zdarzało się czasem i tak, że dom posiadał dwa wejścia. Jedno z nich znajdowało się na ścianie szczytowej chałupy i dawało możliwość wejścia do niej bez konieczności przechodzenia przez podwórze. Tymczasem drugie było na ścianie licowej i przechodząc przez nie, można było od razu znaleźć się bezpośrednio w obrębie obejścia gospodarstwa.
Na Ziemi Wieluńskiej, gdzie przez wzgląd na ciasną zabudowę wsi, dominowała zabudowa wąskofrontowa, wejście do chałupy mieściło się w ścianie szczytowej.
Jednym z nielicznych akcentów, nawiązujących do starego budownictwa, są przybijane pod okapem deski wycięte we wzory takie jak zęby czy półkola – ten rodzaj dekoracji występuje powszechnie we wsiach powiatu wieluńskiego5.
Znamiennym dla wieluńskich chałup było także to, że posiadały one znajdujące się ponad wejściem zadaszenie, nazywane: podcieniem wpustowym.
Było ono wsparte na wysuniętych do metra poza lico budynku górnych belkach zrębu. Takie zadaszenie chroniło drzwi wejściowe przed deszczem i promieniami słonecznymi. Ponadto w jego cieniu ustawiano ławy, na których zasiadano podczas upałów6.
Obce wpływy w architekturze ludowej Wielkopolski
Tradycyjna architektura wiejska ulegała licznym przemianom, w tym wpływom osadników wywodzących się z innych kultur. Wątek ten został zasygnalizowany przy omawianiu konstrukcji szkieletowej, która została zapożyczona w rodzimej architekturze od osadników niemieckich.
Poniżej postaram się przedstawić kilka wybranych przez siebie przykładów, które zaobserwować możemy we współczesnych zabytkach architektury ludowej.
We wsi Grąbień pod numerem 126 znajduje się chałupa stanowiąca obiekt wybudowany przez osadników niemieckich w czasie II wojny światowej – świadczy o tym zarówno data powstania, jak i elementy architektoniczne takie jak nietypowe dla Ziemi Wieluńskiej proporcje budynku (plan zbliżony do kwadratu) oraz okiennice. W okolicy Grębienia zachowało się jeszcze kilka takich budynków nazywanych besarabkami, ponieważ niemieccy osadnicy, którzy w nich mieszkali, przybywali właśnie z Besarabii7.
Przykład „baserabki” z okolic Grąbienia.
Źródło ilustracji: http://www.turystyka.wielun.pl/pl/poi/2706
Wyrazisty przykład budownictwa związanego z tzw. osadnictwem olęderskim odnaleźć można we wsiach położonych na obszarze Puszczy Pyzdrskiej. Mowa tutaj oczywiście o tzw. domach z żelaza, które wznoszono z pozyskiwanej na podmokłych łąkach rudy darniowej. W trakcie budowy domostwa ściany wznoszono poprzez układanie na siebie pozyskanych bloków kamiennych, które łączono ze sobą przy pomocy odpowiedniego spoiwa. W ten sposób powstawały także budynki inwentarskie oraz gospodarcze.
Chata z rudy darniowej z Puszczy Pzydrskiej, świadectwo dawnego osadnictwa olęderskiego.
Katalog architektury regionalnej dla Puszczy Pyzdrskiej
http://puszczapyzdrska.com/images/stories/PDF/katalog_cech_architektury.pdf
Zgoła inny kontekst historyczny posiadają tzw. poniatówki, czyli typ budownictwa mieszkalnego rozpropagowany w dwudziestoleciu międzywojennym przez Juliusza Poniatowskiego (ówczesnego ministra rolnictwa). Domy te były charakterystyczne dla osadnictwa powstałego na gruntach należących niegdyś do majątków ziemskich (efekt reformy parcelacji gruntów rolnych).
Wznoszone wówczas budynki inspirowane były w swym wyglądzie architekturą góralską. Wszystkie domy budowane były wedle jednolitego wzoru, który cechował charakterystyczny dach naczółkowy z wysuniętym okapem. Wewnątrz każdego z domów znajdowało się sześć pomieszczeń: sień, kuchnia, dwa pokoje, niewielka spiżarka i poddasze. Oprócz domu każde gospodarstwo dodatkowo posiadało stodołę oraz oborę8.
Ciekawostkę stanowić może fakt, że we wsi Świątkowo (pow. żniński) znajduje się ponad dwadzieścia zabytków tego typu.
Jedna z „poniatówek” ze wsi Świątkowo.
Źródło: https://pojezierze24.pl/aktualnosci/swiatkowo-wies-pelna-poniatowek,12398?fbclid=IwAR0phEFidjiLIhHKf4RDvhlCYQdpQqaRoK91TProfjj5g2e-1EfXldkD5tE#&gid=1&pid=16
Budownictwo inwentarskie oraz gospodarskie
Na sam koniec wypada powiedzieć co nieco o budownictwie gospodarskim. Na obszarze regionu Wielkopolski zazwyczaj nie zdarzało się, aby wszystkie budynki (zarówno mieszkalne, jak i gospodarskie) znajdowały się pod jednym dachem. Każde z nich posiadało z reguły przyporządkowane sobie miejsce na planie rozplanowania zagrody.
Stodoła, ze względów bezpieczeństwa przeciwpożarowego, zawsze posiadała odrębną lokalizację, usytuowaną zazwyczaj w drugim końcu obejścia.
Budynki przeznaczone do zamieszkania przez inwentarz żywy zwykły przylegać do ścian domostwa, zazwyczaj w przypadku gospodarstw małorolnych. Wówczas chałupa usytuowana była pośrodku, z jednej jej strony znajdował się przylegający do niej chlew, a z drugiej obora. Tadeusz Wróblewski starał się rozprawić z pokutującym mitem, jakoby XVIII-wieczny chłop zwykł mieszkać pod jednym dachem wraz ze swym inwentarzem. Tłumaczył on, iż owszem, sytuacje takie mogły się zdarzać, miały one jednak miejsce w trakcie tzw. regresji kulturowej, kiedy to po zniszczeniach wojennych lub klęskach żywiołowych (pożary, powodzie itp.) chłop odbudowywał się prowizorycznie9.
Źródło: Wróblewski Tadeusz, Dom i zagroda, [w:] Kultura ludowa Wielkopolski, J. Burszta (red.), tom I, Wydawnictwo Poznańskie 1960.
Do zabudowań gospodarskich zaliczały się: piwnica (zwana „sklepem”), wozownia, obora, stajnia, chlew, kurnik, stodoła oraz spichlerze.
W odniesieniu do ostatniego typu zabudowań warto nadmienić, iż w powiecie kaliskim funkcjonowały następujące określenia: „kumora”, „sołek”, „sypanie”. Stanisław Błaszczyk tak oto starał się wyjaśnić kwestie tego, do czego konkretnie się one odnosiły:
[„Kumory” – przyp. autorki] Były to spichrze parterowe z wozownią pod jednym dachem. Można by więc powiedzieć, że kumora powstała przez oddzielenie wozowni od chlewów i dodanie jej spichrza z podłogą. Kumora stoi zazwyczaj między chlewami a stodołą, a więc na tradycyjnym miejscu wozowni w układzie trójczłonowym budynków […]. Były to budynki jednokondygnacyjne, o zrębowej konstrukcji ścian i czterospadowym dachu. Nazwa »kumora« wyparła z użycia nazwę »sypanie« oraz jeszcze starszą »sołek« 10.
Źródło: Wróblewski Tadeusz, Dom i zagroda, [w:] Kultura ludowa Wielkopolski, J. Burszta (red.), tom I, Wydawnictwo Poznańskie 1960.
Pozostańmy jeszcze na chwilę w pow. kaliskim, dotyczyć go będzie bowiem jeszcze jedna ciekawostka, związana z zabudową gospodarczą. Mowa tutaj o tzw. budynkach okulistych/kulistych, o których wspominają źródła, a których prawdziwe znaczenie pozostaje dziś nie do końca jasne. Zagadkę tę próbował rozwikłać T. Wróblewski:
[…] w samym powiecie kaliskim budynki »okoliste« znajdowały się w co najmniej 20 miejscowościach, w tym wzmianki o chłopskich oborach i stodołach kulistych pochodzą z 7 wsi (Bronowo, Dębsko, Osiek, Piątek, Pietruszyce, Rychnów, Kościany). Budynki te występowały sporadycznie także w innych powiatach Wielkopolski. Poza wzmiankami w inwentarzach nie mamy z terenu Wielkopolski żadnych innych wiadomości o tych interesujących architektonicznie zabudowaniach, nie można też dzisiaj odtworzyć ich wyglądu. Wzmianki źródłowe pozwalają tylko na pewien domysł.
[…] Wspomniane chlewy, obory, stodoły »koliste«, »okoliste« nie były same w sobie zabudowaniami okrągłymi czy owalnymi, lecz tylko tak ustawionymi, że tworzyły zamknięty wielobok z otwartą w środku przestrzenią (»okolnica«), do której prowadziły z jednej lub też z kilku stron wrota lub furtki. Same pojedyncze chlewy, czy w stodołach sąsieki, mogły mieć z tej racji formę trapezu. […] Trudno powiedzieć, jaka była geneza tych budowli wielokątnych i od jak dawna one w Wielkopolsce występowały. Być może wywodzą się one z pierwotnych ogrodzeń dla bydła, zwanych »koszarami«. Istotną rolę odgrywała tu w każdym razie wewnętrzna przestrzeń, na której mogło swobodnie przebywać przez większą część roku bydło, owce, trzoda chlewna czy drób. Może właśnie dlatego znacznie częstsze są okoliste obory niż stodoły. Pod tym względem obora okolista jest niejako miniaturą dawnej słowiańskiej wsi – okolnicy, w której plac środkowy, zamknięty ze wszystkich stron zabudowaniami i bramą wjazdową do wsi, pełnił analogiczną funkcję.
Stodoły okoliste natomiast mogły być inną formą gumna. Właśnie w Wielkopolsce gumnem były 3 lub 4 stodoły ustawione w kwadrat, lub w »tryjanguł«, z wewnętrznym placem pośrodku, tak potrzebnym przy młócce w stodole11.
Pierwsza z lewej: Spichlerz znajdujący się w skansenie w Russowie. Fot. Autorki.
Po prawej: Spichlerz z ok. XVIII w. w gminie Brzeziny znajdujący się na posesji prywatnego właściciela. Fot. Autorki.
Przechodząc do podsumowania, trzeba zaznaczyć, że tak jak wiele innych elementów dawnej kultury ludowej, tak i tradycyjna architektura ulegała przemianom. Wśród czynników wymienić należy nie tylko wpływy innych kultur, ale także postęp technologiczny. To właśnie za jego przyczyną, zaczęto stopniowo zaniechiwać tradycyjnych form architektonicznych, skłaniając się ku nowszym i wygodniejszym rozwiązaniom.
Losy ocalałych do naszych czasów zabytków ludowej architektury przedstawiają się różnorako. Część z nich trafiła pod opiekę państwa i została przeniesiona na obszar skansenów, gdzie uzmysławia kolejnym pokoleniom to, jak wyglądało życie minionych roczników. Niektóre z domów pozostają zamieszkałe po dziś dzień, nierzadko przez rodziny swoich pierwotnych właścicieli. Inne nie miały tyle szczęścia i z wolna popadają w ruinę, a wiele z nich dawno już przestało istnieć.
Motywy zdobnicze drzwi i okien na obszarze Puszczy Pyzdrskiej.
Katalog architektury regionalnej dla Puszczy Pyzdrskiej
http://puszczapyzdrska.com/images/stories/PDF/katalog_cech_architektury.pdf
Autor:
Marta Kaleta
Bibliografia:
1. Adamczewski Jerzy, Budownictwo ludowe na Pałukach, [w:] Studia Lednickie, t. VII, Poznań-Lednica 2002.
2. Błaszczyk Stanisław, Kultura ludowa Ziemi Kaliskiej w świetle badań terenowych, [w:] Osiemnaście wieków Kalisza. Studia i materiały do dziejów miasta Kalisza i regionu kaliskiego, A. Gieysztor (red.), t. II, Wydawnictwo Poznańskie, Kalisz 1961,
3. Hildebrandt Wojciech, Zapomniane kresy zachodnie:
https://kulturaupodstaw.pl/zapomniane-kresy-zachodnie/
4. Katalog architektury regionalnej dla Puszczy Pyzdrskiej
http://puszczapyzdrska.com/images/stories/PDF/katalog_cech_architektury.pdf
5. Kukier Ryszard, Kultura ludowa mieszkańców Krajny Złotowskiej, [w:] W. Wrzesiński (red.), Ziemia Złotowska, Wydawnictwo Morskie, Gdańsk 1969.
6. Muzeum Krajny, Budownictwo ludowe na Krajnie:
http://sikora.edomena.pl/muzeumkrajny.eu/content.php?cms_id=1225&dzial=&kat=3&p=p2&s=s15
7. Pojezierze24, Świątkowo – wieś pełna poniatówek:
https://pojezierze24.pl/aktualnosci/swiatkowo-wies-pelna-poniatowek,12398?fbclid=IwAR0phEFidjiLIhHKf4RDvhlCYQdpQqaRoK91TProfjj5g2e-1EfXldkD5tE
8. Regionalny Katalog Zabytków Województwa Łódzkiego, Tradycyjne budownictwo ludowe na Ziemi Wieluńskiej:
http://www.kultura.lodz.pl/pl/cms/artykuly/zabytki/wdrewnie/drew_wielun_domy/
9. Spychała Tomasz, Budownictwo drewniane na Ziemi Wieluńskiej:
https://www.drewno.pl/artykuly/3093,budownictwo-drewniane-na-ziemi-wielunskiej.html
10. Wróblewski Tadeusz, Dom i zagroda, [w:] Kultura ludowa Wielkopolski, J. Burszta (red.), tom I, Wydawnictwo Poznańskie 1960.
11. http://www.turystyka.wielun.pl/pl/poi/2705
Przypisy:
[1] T. Wróblewski, Dom i zagroda, [w:] Kultura ludowa Wielkopolski, J. Burszta (red.), tom I, Wydawnictwo Poznańskie 1960, s. 67-68.
[2] Tamże 80.
[3] Tamże, s. 124.
[4] Zob. St. Błaszczyk, s. 399
[5] Regionalny Katalog Zabytków Województwa Łódzkiego, Tradycyjne budownictwo ludowe na Ziemi Wieluńskiej:
http://www.kultura.lodz.pl/pl/cms/artykuly/zabytki/wdrewnie/drew_wielun_domy/ (stan na dnia 27.08.2020)
[6] T. Spychała, Budownictwo drewniane na Ziemi Wieluńskiej:
https://www.drewno.pl/artykuly/3093,budownictwo-drewniane-na-ziemi-wielunskiej.html (stan na 27.08.2020).
[7] http://www.turystyka.wielun.pl/pl/poi/2705 (stan na dnia 01.09.2021).
[8] Pojezierze24, Świątkowo – wieś pełna poniatówek:
https://pojezierze24.pl/aktualnosci/swiatkowo-wies-pelna-poniatowek,12398?fbclid=IwAR0phEFidjiLIhHKf4RDvhlCYQdpQqaRoK91TProfjj5g2e-1EfXldkD5tE (stan na dnia 01.09.2021).
[9] T. Wróblewski, dz. cyt., s. 157.
[10] St. Błaszczyk, Kultura ludowa Ziemi Kaliskiej w świetle badań terenowych, [w:] Osiemnaście wieków Kalisza. Studia i materiały do dziejów miasta Kalisza i regionu kaliskiego, A. Gieysztor (red.), t. II, Wydawnictwo Poznańskie, Kalisz 1961, s. 394.
[11] T. Wróblewski, dz. cyt., s. 69.
Najnowsze komentarze