Miasto z haftu i fortepianu – o wzroście Kalisza na przełomie wieków

W moim ostatnim artykule Dlaczego zniszczono nasz Kalisz?, który ukazał się na łamach Wielkopolski Historycznie [1], zająłem się tematem zburzenia miasta. Dla pełniejszego obrazu należy zaznaczyć jednak, jak perspektywiczne i szybko rozwijające się miasto zburzyli Niemcy w 1914 roku. W powszechnej świadomości dynamiczny wzrost w dobie przewrotu industrialnego utożsamiany jest, słusznie, z Łodzią, nazywaną z tego powodu polskim Manchesterem (a może, mając na uwadze, że Łódź jest dziś większa i ludniejsza od Manchesteru powinniśmy mówić, że to Manchester[2] jest angielską Łodzią?[3]). Trzeba jednak wiedzieć, że Kalisz, nie na taką co prawda skalę jak miasto nad Łódką, również może pochwalić się olbrzymim wzrostem gospodarczym, który zaszedł na przełomie XIX i XX wieku.

Niech przemówią liczby. W ciągu ostatnich 14 lat ludność Kalisza spadła z 108 792 osób w 2006 roku[4] do 99 761 osób w roku 2020[5]. W takim samym okresie populacja grodu nad Prosną wzrosła z około 19 000 osób w 1900 roku do około 54 000 osób w roku 1914[6]! Oznacza to więc wzrost o około 150%. Dla uzmysłowienia, gdyby od 2006 roku Kalisz rósł w takim tempie, jak w latach 1900 – 1914, to dziś liczyłby około 270 tysięcy mieszkańców. Imponujące prawda? Wzrost ten był bezpośrednio skorelowany z rozwojem kaliskiego przemysłu. Dziś możemy podziwiać pozostałości tej świetlanej ery, np. w postaci budynku po byłej Fabryce Fortepianów i Pianin Arnold Fibiger (w PRL-u znacjonalizowanej i przemianowanej na Fabrykę Fortepianów i Pianin „Calisia”) położonego przy ulicy Chopina, w którym dziś mieści się m.in. hotel lub w postaci nazwy ulicy Fabrycznej, pochodzącej m.in. od Kaliskiej Fabryki Tiulu, Firanek i Koronek Samuela Flakowicza, położonej właśnie przy tej ulicy. Z całą pewnością najważniejszym elementem tej układanki gospodarczej była produkcja haftu i koronek. Żeby dobrze zadziałać na wyobraźnie, należy wskazać, że w latach 1913 – 1914 kaliska produkcja tych materiałów stanowiła aż 77% całej ich produkcji w rosyjskiej strefie celnej[7].

Pianino Arnold Fibiger

Przyczyn ulokowania tej gałęzi gospodarki w naszym mieście było kilka. Po pierwsze zasadniczą rolę grało tutaj położenie geograficzne miasta. Kalisz w drugiej poł. XIX wieku, jako miejscowość graniczna dwóch wielkich ówczesnych potęg (Imperium Rosyjskie i Cesarstwo Niemieckie) była gorąco zaangażowana w pośrednictwo (w tym kontrabandę) wyrobów hafciarskich do Europy Wschodniej. Wzrost ceł i spadek wartości rubla doprowadziły jednak do spadku opłacalności importu produktów hafciarskich z krajów Europy Zachodniej, w szczególności z położonego w Saksonii miasta Plauen, które było wtedy ważnym ośrodkiem hafciarstwa maszynowego. W takiej sytuacji producenci z rzeczonego miasta zaczęli na kredyt udostępniać swoim byłym pośrednikom maszyny. Ci zaś z tej okazji skorzystali. Pierwszą maszynę hafciarską do Kalisza sprowadziła niejaka Witnerowa, która dokonała tego w 1882 roku[8]. Z dalszych przyczyn ulokowania przemysłu hafciarskiego w Kaliszu można wskazać, np. właściwości rzeki Prosny, gdyż woda z niej miała mieć skład szczególnie pożądany do produkcji haftu i koronek. Dalej wzrost produkcji haftu w mieście był natychmiastowy. W 1886 roku w Kaliszu działało 7 zakładów hafciarskich zatrudniających 160 robotników, by w 9 lat wzrosnąć do liczby 55 fabryk oraz prawie 1 500 zatrudnionych i w 1910 roku osiągnąć wynik ponad 50 fabryk i 2500 pracowników. Wraz ze wzrostem industrializacji miasta, wzrastało również tempo budownictwa. W 1903 roku w Kaliszu było 652 domów mieszkalnych, w 1906 roku – 960, w 1913 r. zaś na terenie miasta znajdowało się już prawie 5000 wszystkich budowli[9]. Tak nagły wzrost ludności i zabudowy spowodował, iż lokalne władze zaczęły się coraz śmielej skłaniać do pomysłu, który w dzisiejszym Kaliszu wydaje się abstrakcyjny, a mianowicie do budowy sieci tramwajowej!

Jeżeli zaś chodzi o szyny, to należy wspomnieć, o wielkiej inwestycji tamtych lat, czyli Kolei Warszawsko-Kaliskiej. Jednym z głównych problemów dynamicznie rozwijającego się miasta był brak dobrego połączenia komunikacyjnego. Przez wiele lat próby ubłagania władz carskich, by zgodziły się na budowę kolei, kończyły się fiaskiem. Było to spowodowane m.in. obawą naszych zaborców o możliwość wykorzystania linii przez wroga w przypadku konfliktu zbrojnego. Ostatecznie 14 kwietnia 1900 roku uzyskano decyzję o zgodzie, w wyniku czego Towarzystwo Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej przystąpiło do budowy zakończonej 15 listopada 1902 r. W 1906 roku udało się także, w wyniku zawartego w Berlinie układu, przyłączyć kolej do systemu kolei Cesarstwa Niemieckiego. Dzięki temu Kalisz stał się ponownie miastem handlu i przeładunku, a kaliscy producenci mieli otwartą drogę do Łodzi, Warszawy i na wschód Europy[10]. Z ciekawostek dotyczących tej linii należy wspomnieć, że w Warszawie zbudowano dedykowany jej dworzec, Warszawa Kaliska (nie dotrwał do naszych czasów), oraz analogiczny w Łodzi, który (co prawa już nie w tej samej formie) istnieje do dziś jako Łódź Kaliska. Jeżeli zastanawiało was kiedyś, dlaczego wszystkie dworce na trasie z Kalisza do Łodzi oraz Warszawy wyglądają tak podobnie, to śpieszę z wyjaśnieniami, iż w trakcie budowy rzeczonej kolei wszystkie dworce poza krańcowymi i Łodzią Kaliską wybudowano według wyłącznie dwóch planów.

Kaliski przemysł nie opierał się jednak wyłącznie na hafciarstwie. Prężna była również reszta branży włókienniczej, czego najlepszym przykładem jest największy do I wojny światowej zakład produkcyjny w Kaliszu tzn. „Bracia Muller i Spółka”, znany ówcześnie lepiej jako „Pluszownia”. W okresie PRL-u został przemianowany i współcześnie znany jest pod nazwą „Runotex”.

Na przełomie XIX i XX wieku swój początek miała też branża, która do dziś stanowi zasadniczy element kaliskiej tożsamości i świadomości, a mianowicie budowa pianin i fortepianów. To właśnie w 1878 roku ukończony został pierwszy fortepian, wspomnianej już wyżej, firmy założonej przez Gustawa Arnolda Fibigera. Fabryka szybko się rozwijała. Już w 1905 roku osiągnęła zatrudnienie na poziomie 50 osób i obroty roczne ok. 75 tys. rubli, co dało jej pierwszą pozycję w polskiej branży fortepianowej. Tuż przed I wojną światową zatrudnienie sięgało ponad 200 osób, produkcja zaś ponad 1000 sztuk instrumentów rocznie. Wtedy też (w 1900 roku konkretnie) wzniesiono również, wspomniany wyżej, budynek fabryczny przy ul. Chopina, który w 1911 roku został rozbudowany o kolejne piętra.
Późniejsza „Calisia” nie była jednak jedynym kaliskim producentem w tej branży. Wspomnieć tu należy przede wszystkim o założonej w 1887 roku Fabryce Fortepianów i Pianin Teodora Bettinga w Kaliszu. Produkty tej firmy były wielokrotnie nagradzane złotymi medalami, np. na wystawach w Paryżu (1905) czy Antwerpii (1906). Niestety w 1921 roku fabryka została przeniesiona do Leszna, a następnie zaczęła tracić na znaczeniu.

Kalisz Calisia One 2019

Jeżeli mowa o kaliskim przemyśle to nie można w kontekście tego zapomnieć o żywej do dziś branży spożywczej. Czy ktokolwiek z czytających nie zjadł kiedykolwiek Grześka? Myślę, że trudno znaleźć taką osobę. Interesujący na pewno będzie fakt, że słynny batonik jest produkowany w Kaliszu przez fabrykę, której korzenie sięgają 1892 roku. Wtedy to Kazimierz Mystkowski założył swoją Fabrykę Pierników i Biszkoptów, która to po II wojnie światowej została znacjonalizowana i przemianowana na Fabrykę Pieczywa Cukierniczego „Kaliszanka”. Zbaczając z kursu opowieści o przełomie XIX i XX wieku wypada wspomnieć o początkach doskonale znanej w Polsce fabryki majonezu Winiary. Otóż została ona założona w trakcie II wojny światowej z inicjatywy Niemców. Jej założycielem i pierwszym właścicielem był jednak Alfred Nowacki. Jego historia wydaje się łamać schematy, w jakich myślimy o zdarzeniach drugowojennych. Pół Niemiec, łodzianin z pochodzenia, wiele lat spędził w Niemczech, dokąd wyprowadziła się jego rodzina na początku XX wieku. Tam też wziął ślub, którym miał rzekomo skoligować się z rodziną, dobrze znanego wszystkim, marszałka III Rzeszy Hermanna Göringa. Być może z tego względu to jemu powierzono własność i możliwość prowadzenia fabryki (bo trzeba wiedzieć, iż socjalizm w nazwie NSDAP nie był tylko frazesem i o ile gospodarka niemiecka oparta była teoretycznie na własności prywatnej, tak jednak państwo kontrolowało całość jej funkcjonowania, decydując kto, gdzie, ile i za ile będzie produkował). Pomimo jednak tak intratnej pozycji w strukturze państwa niemieckiego, Nowacki zaangażował się w działalność polskiej konspiracji w Kaliszu, stając się jedną z czołowych postaci kaliskiego AK. Sama fabryka stała się wtedy placówką konspiracyjną, określaną mianem „Podlasie”. Za swoje przywiązanie do polskości, Alfred Nowacki został przez niemiecki Sąd Ludowy uznany za zdrajcę narodu niemieckiego, za co zapłacił 19 stycznia 1945 roku najwyższą cenę. Został rozstrzelany w lasach koło Skarszewa. Jego ciało spoczywa na Cmentarzu Tynieckim, bardzo blisko do dziś funkcjonującej fabryki, której był założycielem.

Kaliszanka

Wracają jednak do czasów będących głównym tematem dzisiejszego wpisu, to trzeba wywnioskować prostą konkluzję. W 1914 roku niemieckie wojska niszczyły prężne i szybko rozwijające się miasta. Nie zmiany gospodarcze czy społeczne, ale właśnie tamto wydarzenie przekreśliło szanse Kalisza na wejście do ekstraklasy polskich miast. Po I wojnie światowej straty oszacowano na ok. 33 mln ówczesnych rubli. Dla porównania największa kaliska fabryka generowała produkcje w wysokości 300 tys. rubli. Straty były więc gigantyczne. Fabryki, mimo że nie zostały zniszczone w takim stopniu jak budynki mieszkalne, to padły ofiarą licznych rekwizycji. Po wydarzeniach sierpniowych w mieście zostało maksymalnie 5000 mieszkańców. Produkcja wtedy właściwie umarła. Kalisz nie miał też łatwej drogi odbudowy. Po zakończeniu działań wojennych został odcięty od swojego głównego rynku zbytu, jakim był szeroko pojęty wschód. Odbudowa Kalisza nie była więc łatwą sprawą, ale o tym opowiem już na łamach kolejnych artykułów.

Przypisy