Dzisiaj mamy przyjemność przedstawić subiektywny ranking dziesięciu najpiękniejszych zabytkowych kościołów w Wielkopolsce. Mamy nadzieję, że poniższa lista stanie się inspiracją do własnych przemyśleń na temat piękna budowli sakralnych naszego regionu i ich odwiedzenia. Zestawienie uwzględnia obiekty w granicach obecnego województwa wielkopolskiego, stąd na liście zabrakło m.in. takich zabytków jak kościoły w Kruszwicy, Mogilnie i Strzelnie, historycznie położonych na granicy Wielkopolski i Kujaw.

10. Kościół Najświętszej Maryi Panny Niepokalanie Poczętej w Sierakowie

Spośród polskich obiektów sakralnych z okresu renesansu i manieryzmu najbardziej znane są świątynie w centralnej i wschodniej Polsce, jednak również w województwie wielkopolskim znajduje się kilka ciekawych obiektów. Jednym z nich jest kościół pobernardyński w Sierakowie. Z inicjatywą sprowadzenia bernardynów do miasta wyszedł wojewoda poznański Piotr Opaliński w 1619 roku. W tym samym roku rozpoczęto budowę klasztoru, a kilka lat później także kościoła pod kierunkiem Krzysztofa Bonadury starszego, włoskiego budowniczego. Świątynię ukończono w 1639 roku. Otrzymała ona plan krzyża z jedną nawą i wydatnym transeptem. Skrzyżowanie nawy i transeptu przekryto kopułą z latarnią. We wnętrzu przyciąga uwagę wczesnobarokowy ołtarz główny z 1640 roku z obrazem „Zdjęcia z krzyża” flamandzkiego malarza Artusa Wolfforta, a także renesansowe stalle i wczesnobarokowa ambona. Kościół, zwany Perłą Sierakowa, zachował się do dziś w niemal niezmienionej postaci. W 1740 roku z fundacji Katarzyny Opalińskiej dobudowane zostały wieże o formach późnobarokowych, spalone w 1817 roku, a odbudowane w 1865 roku.

Kościół Najświętszej Maryi Panny Niepokalanie Poczętej w Sierakowie

9. Kościół Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Kotłowie

Położony na szczycie wzgórza niewielki romański kościół w Kotłowie uchodzi za jeden z najstarszych w Wielkopolsce. Niejasne są jego początki, Jan Długosz wiąże fundację świątyni z działalnością Piotra Włostowica i początkiem XII wieku, lecz możliwe jest, że świątynia powstała później. W źródłach pisanych pojawia się po raz pierwszy w 1208 roku. Jego masywne mury ponad metrowej grubości wzniesiono z granitowych bloków. W 1721 roku dobudowana od zachodu została barokowa wieża, a w latach 1905–08 rozbudowano kościół o transept, przesuwając jednocześnie romańskie prezbiterium na wschód. Wnętrze świątyni przekrywają drewniane stropy, z wyjątkiem apsydy przylegającej do prezbiterium, która sklepiona jest konchowo. Na wschodniej ścianie nawy znajdują się pozostałości romańskich ołtarzy bocznych, a pierwotne elementy dekoracyjne kościoła wmurowane są w południową ścianę nawy – kapitel kolumny z dekoracją roślinną oraz wspornik z płaskorzeźbionym lwem. Barokowe i rokokowe wyposażenie świątyni pochodzi już z XVIII wieku. W ołtarzu głównym umieszczono obraz z 1605 roku Matki Bożej Kotłowskiej adorowanej przez rzeźbione postacie świętych Wojciecha i Stanisława.

Kościół Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Kotłowie, fot. Sławomir Milejski

8. Bazylika archikatedralna Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Poznaniu

Poznańska katedra znajduje się na wyspie w widłach Warty – Ostrowie Tumskim – w miejscu, gdzie pierwsza świątynia powstała zapewne tuż po chrzcie Mieszka I, na co pośrednio wskazywać może powołanie pierwszego polskiego biskupstwa właśnie w Poznaniu w 968 roku. Tutaj też spoczęły doczesne szczątki pierwszych dwóch władców Polski. Kościół zniszczony został w czasie reakcji pogańskiej i ataku księcia czeskiego Brzetysława w 1038 roku. Kolejny obiekt przetrwał już dłużej. Była to dwuwieżowa bazylika romańska wzniesiona z ciosów kamiennych w latach 1039–58. W połowie XIII wieku jej prezbiterium rozebrano, wznosząc na jego miejscu nowe – wczesnogotyckie, z cegły. I ono ustąpiło miejsca kolejnemu na przełomie XIV i XV wieku. Korpus nawowy wymieniono wcześniej, około połowy XIV wieku. Do nowej katedry w XV wieku dostawiono wieniec kaplic. W ten sposób świątynia uzyskała jednolity gotycki kształt (romańskie elementy zachowały się fragmentarycznie w poziomie fundamentów), od którego odstąpiono w XVII i XVIII wieku, kiedy odbudowując katedrę po pożarach nadano jej barokowy wygląd, a fasadzie klasycystyczny. W latach 1836–37 dostawiona do kościoła została imponująca Złota Kaplica, w której umieszczono grobowiec Mieszka I i Bolesława Chrobrego. Katedra mocno ucierpiała podczas II wojny światowej szczególnie z zewnątrz, co stało się pretekstem do przeprowadzenia remontu z nadaniem jej na nowo form gotyckich (z wyjątkiem hełmów, które odtworzono jako barokowe). Prace prowadzono jednak bez właściwego poszanowania dla zachowanych struktur i odkrywanych reliktów, na domiar złego podczas badań archeologicznych doszło do katastrofy budowlanej w prezbiterium, przez co w wielu miejscach zamiast oryginalnych elementów mamy dziś konserwatorską kreację nowej idealnej formy. Co jest jednak istotne – niezależnie od różnic historycznych jest to kreacja wywierająca duże wrażenie i bardzo monumentalna. Korekty architektoniczne objęły także wyposażenie. W ołtarzu głównym znajduje się późnogotycki poliptyk z kościoła z Góry Śląskiej. Również z Dolnego Śląska sprowadzono późnogotyckie stalle i barokową ambonę. Całość prac ukończono w 1956 roku.

Bazylika archikatedralna Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Poznaniu, fot. Magda Felis

7. Kościół św. Stanisława Biskupa i Męczennika w Kaliszu

Pierwszy zakonny kościół w Kaliszu, należący od wieków do franciszkanów, sprowadzonych do Kalisza przez żonę księcia Bolesława Pobożnego – błogosławioną Jolantę, w pierwotnej formie powstał w latach 1266–83. Z tego okresu zachowało się do dziś prezbiterium z gotyckimi oknami maswerkowymi oraz odkrytym podczas ostatniej renowacji w latach 2017–18 monumentalnym freskiem ze św. Krzysztofem. Pochodzący z około połowy XIV wieku halowy korpus nawowy po późniejszych pożarach został przebudowany w latach 1599–1632 według projektu Albina Fontany. Z tej fazy pochodzą sklepienia naw z okazałą dekoracją w typie kalisko-lubelskim. We wnętrzu zachwyca również późnobarokowy ołtarz główny z 1758 roku z obrazem „Wskrzeszenie Piotrowina”, prospekt organowy z szafą z lat 30. XVII wieku oraz ambona w formie łodzi piotrowej z 1862 roku. Do świątyni przylega barokowy klasztor wzniesiony z wykorzystaniem murów gotyckiego.

Kościół św. Stanisława Biskupa i Męczennika w Kaliszu, fot. 3oki

6. Kościół św. Mikołaja w Tarnowie Pałuckim

Wiejski drewniany kościółek nie przystaje wydawałoby się do większości prezentowanych w zestawieniu murowanych świątyń o wielkiej skali. Położony jest na wzgórzu w centrum wsi, zbudowany z drewna sosnowego w konstrukcji zrębowej, oszalowany. Składa się z prostokątnej w planie nawy i mniejszego od niej prosto zamkniętego prezbiterium oraz wieży dostawionej na osi nawy. Prowadzone w latach 1996–99 badania dendrochronologiczne wykazały, że drewno użyte do konstrukcji ścian nawy ścięto w latach 1373–74, co sytuuje kościół wśród najstarszych zachowanych drewnianych budowli w Polsce. Więźba dachowa datowana jest na lata 1615–16 (nad prezbiterium) i 1628–29 (nad nawą), a wieża na lata 1639–40. Prawdziwą ozdobą świątyni nie jest jednak jej metryka, lecz późnorenesansowa polichromia z około 1639 roku, wykonana przez Walentego Podczosika z Kcyni. Za program ikonograficzny odpowiadali prawdopodobnie cystersi. Przedstawione zostały m.in. sceny z życia św. Mikołaja i św. Małgorzaty oraz wydarzenia z Nowego Testamentu. Wyjątkowości wnętrza dopełnia późnorenesansowy ołtarz główny i dwa barokowe ołtarze boczne.

Kościół św. Mikołaja w Tarnowie Pałuckim, fot. Szymek135

5. Kościół Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Lubiniu (pomnik historii)

Około 1075 roku król Polski Bolesław Śmiały sprowadził do Lubinia benedyktynów, którzy szybko rozpoczęli budowę wielkiego trójnawowego kościoła. Nieukończoną budowlę zastąpiono w pierwszej połowie XII wieku nową, romańską, posiadającą wraz z klasztorem charakter obronny. Kościół rozbudowano jeszcze w średniowieczu w stylu gotyckim. Z tego okresu pochodzi wieża z lat 1444–62. W pierwszej połowie XVIII wieku z wykorzystaniem murów romańskich i gotyckich wzniesiono nowy kościół z kopułą oraz sklepieniami żaglastymi, upiększony także dekoracją stiukową oraz polichromią iluzjonistyczną o tematyce maryjnej, a także związanej z Duchem Świętym i św. Benedyktem. W prezbiterium poza monumentalnym ołtarzem głównym znajdują się także okazałe dębowe stalle z lat 1730–38, wykonane przez warsztat Jerzego Urbańskiego z Wrocławia, ozdobione rzeźbionymi postaciami aniołów i Ojców Kościoła. Świątynia warta jest uwagi zarówno ze względu na barokowy wystrój, ale także wiele pozostałości sprzed wieków – romańskie blendy okienne, gotyckie portale i drzwi. Do kościoła przylega klasztor z 1617 roku, przebudowany w latach 1730–46.

Kościół Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Lubiniu, fot. Adam Marlewski

4. Bazylika Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny i św. Filipa Neri w Głogówku (pomnik historii)

Barokowy kościół filipinów w Głogówku pod Gostyniem znany jest również jako Bazylika Świętogórska. Obiekt ten jest repliką kościoła Santa Maria della Salute w Wenecji, zaprojektowanego przez Baltazara Longhenę. To właśnie on wykonał na zlecenie Zofii z Opalińskich Konarzewskiej w 1675 roku projekt kościoła, budową natomiast kierowali Georgio i Giovanni Catenazzi. Świątynia konsekrowana została w 1698 roku, jednak prace przy jej budowie dalej trwały. Dopiero w 1726 roku rozpoczęto budowę kopuły na ośmiu filarach według projektu Pompeo Ferrariego, która otrzymała w 1746 roku polichromię autorstwa znanego śląskiego malarza Georga Wilhelma Neunhertza. Budowla na planie centralnym posiada obejście z wejściami do sześciu kaplic rozmieszczonych wokół ośmiobocznej nawy środkowej. Świątynia odznacza się jednolitym barokowym wystrojem, podobnie jak przylegający do niej klasztor z lat 1732–48.

Bazylika Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny i św. Filipa Neri w Głogówku, fot. Roweromaniak

3. Bazylika kolegiacka Matki Bożej Nieustającej Pomocy, św. Marii Magdaleny i św. Stanisława Biskupa w Poznaniu

W 1571 roku, niecałe czterdzieści lat od powstania zakonu, do Poznania zostali sprowadzeni jezuici, którzy otrzymali do dyspozycji niewielki kościół św. Stanisława i niedługo po przybyciu otworzyli w mieście kolegium. Budowę nowego kościoła spełniającego wymogi świątyń jezuickich rozpoczęto na zamknięciu prowadzącej od Starego Rynku ulicy Świętosławskiej, dopiero w 1649 roku, realizując projekt Tomasza Poncino. Podczas potopu szwedzkiego i po nim budowa nie posuwała się do przodu, aż do czasu objęcia kierownictwa nad pracami w 1675 roku przez Bartłomieja Nataniela Wąsowskiego, zarazem rektora kolegium, jak i nowego projektanta kościoła. Kolejna przerwa nastąpiła po śmierci Wąsowskiego w 1687 roku. Następnym architektem zatrudnionym przy budowie został Giovanni Catenazzi, który pracował w latach 1696–1701. Mimo konsekrowania świątyni w 1705 roku, wykańczano ją aż do 1737 roku. Otrzymała ona gigantyczną bryłę bazyliki trójnawowej z pseudotranseptem z fasadą i wnętrzem w stylu rzymskiego baroku triumfującego. W niszy ponad okazałym portalem głównym autorstwa Pompeo Ferrariego umieszczona została rzeźba przedstawiająca św. Ignacego Loyolę, założyciela jezuitów. W pozostałych niszach natomiast znalazły się rzeźby innych świętych, zarówno jezuickich, jak również związanych z Polską. We wnętrzu, w którym architektura znakomicie współgra z dekoracją malarską i rzeźbiarską, znalazło się miejsce między innymi dla szesnastu masywnych marmoryzowanych kolumn z umieszczonymi nad nimi rzeźbami apostołów i czterech Ojców Kościoła. Inne przedstawienia postaci – św. Stanisława Biskupa i św. Stanisława Kostki – znalazły się też po obu stronach ołtarza głównego projektu Ferrariego, z obrazem pędzla Szymona Czechowicza „Wskrzeszenie Piotrowina” z 1756 roku. Po kasacie zakonu w 1773 roku i dwóch pożarach stojącego nieopodal kościoła farnego św. Marii Magdaleny (w 1773 i 1780 roku), świątynia pojezuicka przejęła funkcję miejskiego kościoła parafialnego w 1798 roku i od tego czasu znana jest również jako poznańska fara.

Bazylika kolegiacka Matki Bożej Nieustającej Pomocy, św. Marii Magdaleny i św. Stanisława Biskupa w Poznaniu, fot. David Castor

2. Bazylika prymasowska Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Gnieźnie (pomnik historii)

Pierwszy kościół na gnieźnieńskim Wzgórzu Lecha pochodził z czasów Mieszka I. W nim zostały złożone w 999 roku doczesne szczątki św. Wojciecha. Następne budowane w tym miejscu świątynie były coraz większe. W XI wieku powstała kamienna romańska bazylika, a w 1342 roku z inicjatywy arcybiskupa Jarosława Bogorii Skotnickiego rozpoczęto budowę obecnej katedry w stylu gotyckim – okazałej bazyliki trójnawowej z wieńcem kaplic i ambitem obiegającym prezbiterium na wzór francuskich katedr. Najpierw powstało prezbiterium z obejściem, później korpus nawowy i dwie wieże od zachodu, z których północna została ukończona dopiero w 1602 roku. Późniejsze przebudowy zatarły pierwotny wygląd kościoła. Zniwelowały je działania restauratorskie, regotyzacyjne, przeprowadzone po 1952 roku, dla których bezpośrednią przyczyną były zniszczenia wojenne. W porównaniu z pracami prowadzonymi w katedrze w Poznaniu tutaj bardziej skupiono się na wiernym odtworzeniu dawnego wyglądu kościoła, opierając się dokładnie na przedwojennych badaniach i odkrywanych na bieżąco pozostałościach. Wzbudzającym ogromny podziw elementem wyposażenia świątyni są Drzwi Gnieźnieńskie z około 1175 roku – jeden z najcenniejszych na świecie zabytków romańskiej metaloplastyki. Poza nimi we wnętrzu zachowały się między innymi gotyckie portale ze sztucznego kamienia oraz barokowa konfesja z relikwiarzem ze szczątkami św. Wojciecha. Szczególne wrażenie robią też otaczające kościół kaplice, przeważnie gotyckie i barokowe.

Bazylika prymasowska Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Gnieźnie, fot. Diego Delso

1. Kościół Najświętszej Maryi Panny i św. Mikołaja w Lądzie (pomnik historii)

Historia opactwa cystersów w Lądzie sięga XII wieku, kiedy zakonnicy zostali sprowadzeni przez księcia Mieszka Starego. Lokalizacja ta nie została wybrana przypadkowo – cystersi preferowali miejsca usytuowane z dala od ośrodków miejskich. Wygląd kościoła i klasztoru, który możemy obecnie podziwiać, jest jednak wynikiem prac prowadzonych w XVII i XVIII wieku. W latach 1651–52 pod kierunkiem Tomasza Poncino prowadzono rozbiórkę poprzedniego kościoła, od 1679 roku nowy kościół budowany był według projektu Georgio Catenazziego i Jana Końskiego, a w latach 1681–89 projektantem był Simone Giuseppe Bellotti. Wykończenie kościoła datuje się na lata 1690–1725. Centralną nawę z kopułą i latarnią wzniesiono w latach 1728–35 według projektu Pompeo Ferrariego, a osiem lat po jej ukończeniu kościół został konsekrowany. Najbardziej imponującym aspektem wnętrza świątyni jest jej barokowa dekoracja rzeźbiarsko-malarska. Polichromia w prezbiterium pochodzi z końca XVII wieku, w transepcie z początku XVIII wieku, a kopuły z lat 1731–32. Jej autorem jest Georg Wilhelm Neunhertz. Również barokowe jest wyposażenie kościoła z XVII i XVIII wieku: dziewięć ołtarzy, ambona, stalle, cztery konfesjonały. Do świątyni przylega klasztor z krużgankami, częściowo pochodzący z XIV wieku, a częściowo z czasów przebudowy prowadzonej równolegle do prac przy kościele. W jego wnętrzu zachowały się freski z drugiej połowy XIV wieku oraz malowidła z XVIII wieku autorstwa Adama Swacha. Obecnie zespół klasztorny należy do księży salezjanów.

Kościół Najświętszej Maryi Panny i św. Mikołaja w Lądzie, fot. Zbigniew Tomczak

Autor:

Mateusz Rabiega

Skip to content