Podczas Wojny Secesyjnej (1861-1865) w Stanach Zjednoczonych mieszkało ok. 30 tys. Polaków. 4 tys. z nich wzięło udział w wojnie po stronie Unii (166 oficerów) oraz 500-1000 po stronie Konfederatów. W niniejszym tekście chciałbym przypomnieć sylwetki dwóch wielkopolskich generałów.
Józef Karge
Józef Karge urodził się 4 lipca 1823 r. w Potockich Olędrach w powiecie nowotomyskim.
Był synem Jakuba Kargego (ur. ok. 1776 r.) i Weroniki z d. Braniewicz (ur. ok. 1778 r.). Miał rodzeństwo: Marię (1808-?), Franciszka (1810-?), Jana (1818-1880), Annę (1819-1906), Ferdynanda (1821-?), Michalinę (1827-1827) oraz Magdalenę (1824-?). Józef Karge ukończył Gimnazjum w Poznaniu z wysokim wyróżnieniem. Interesował się literaturą, historią oraz prawem. W 1844 r. rozpoczął kurs uniwersytecki we Wrocławiu poświęcony filologii i historii. W 1845 r. rozpoczął studia literatury słowiańskiej na Uniwersytecie Paryskim, a w 1846 r. – w Berlinie. W 1848 r. studia przerwały wydarzenia w Wielkopolsce. W czasie studiów w Paryżu zaczął działać w ramach Centralnego Komitetu Paryża i został wysłany z misją do Kongresówki, gdzie studiował wiedzę ludową wśród chłopstwa, a także ustalał od polskich urzędników kwestię przygotowania do wybuchu powstania. Został jednak aresztowany przez Rosjan i osadzony w Warszawie, a potem przekazany do aresztu w Poznaniu. Wcielony został po paru tygodniach do wojska pruskiego, do pułku kawalerii w Berlinie na 2,5 roku. W czasie Wiosny Ludów uciekł przez okno z koszar i walczył na barykadach, a potem udał się do Poznania, gdzie wziął udział w powstaniu wielkopolskim. W walkach został ranny w palec, kolano oraz otrzymał cios lancą w żebra. Za dezercję i udział w spisku został skazany na śmierć, jednak jego stan nie pozwolił na natychmiastowe wykonanie kary. Szwagier, siostra i matka opłacili strażników i pomogli mu w ucieczce, Genialny plan ucieczki pozwolił na dostanie się do Szczecina, skąd udał się do Paryża. Po kilku miesiącach wrócił do Wrocławia i Drezna. Po pewnym czasie unikając aresztowania przedostał się do Hamburga. Drogą morską dostał się do Londynu, gdzie przez przypadek spotkał swojego brata. Razem wyruszyli do USA w poszukiwaniu nowego i szczęśliwego życia. W 1851 r. obaj znaleźli się w Nowym Jorku. W 1856 r. uzyskał obywatelstwo amerykańskie i pracował jako nauczyciel literatury klasycznej w Danbury Conn. (Connecticut), a potem języki obce w Nowym Jorku. Wkrótce potem wziął ślub z Theodosią Marią Baldwin (1820‒1896), z którą miał dwóch synów: Ladislawa (ur. 1853 r.) i Ronnalda (ur. 1865 r.). Podczas pobytu w USA dał się poznać jako dobry nauczyciel i przyjaciel oraz społecznik. W lutym 1862 r. zaoferował swoje usługi na rzecz rządu jako porucznik. Wkrótce jednak został podpułkownikiem. Walczył w szeregach 58 Ochotniczego Pułku Piechoty Nowego Jorku (tzw. Legionie Polskim) pod dowództwem Włodzimierza Krzyżanowskiego (o którym w dalszej części tekstu). W sierpniu 1862 r. został dowódcą 1 Ochotniczego Nowojorskiego Pułku Kawalerii.
W czasie odwrotu Armii Wirginia z Rapidanu do Rappahanock (II bitwa nad Bull Run) został ranny, jednak po miesiącu wrócił do dowodzenia pułkiem i 13 grudnia 1862 r. walczył pod Frederickburgiem. 1 maja 1863 r. został dowódcą 2 Ochotniczego Nowojorskiego Pułku Kawalerii, a 18 czerwca 1863 r. awansowano go na pułkownika. W listopadzie 1863 r. brał udział w rajdzie na terytorium Tennessee i Alabamy, a 2 maja 1864 r. zmusił do odwrotu oddział legendarnego generała Nathana Bedforda Forresta. Dowodził oddziałami w sile brygady, a w jednym przypadku dywizją złożoną z dziewięciu pułków. 13 marca 1865 r. został awansowany przez prezydenta Abrahama Lincolna do stopnia generała brygady, a 1 listopada 1865 r. przeszedł w stan spoczynku. W 1867 r. przyjął propozycję wojska i dowodził setką żołnierzy przy dwóch ważnych militarnie rezerwatach Indian w Nevadzie. Jego pobyt umożliwił zapewnienie pokoju dla tego regionu. W 1870 r. przyjął prowadzenie Katedry Języków i Literatury Kontynentalnej na Uniwersytecie w Priceton jako profesor doktor (nie wiadomo, gdzie uzyskał tytuł doktora). Jego matka zmarła kilka lat po osiedleniu się Józefa Kargego w Princeton. Do końca życia utrzymywał z nią kontakty korespondencyjne. Zmarł 27 grudnia 1892 r. w Nowym Jorku. Spoczął na cmentarzu w Priceton 30 grudnia 1892 r.
Włodzimierz Krzyżanowski
Włodzimierz Bonawentura Krzyżanowski urodził się 8 lipca 1824 r. w Rożnowie, jako syn Stanisława (1780-1828) i Ludwiki z d. Pugowskiej (1801-1881). Jego rodzina pieczętowała się herbem Świnka i walczyła w wojnach napoleońskich i powstaniu listopadowym. Był najbliższym kuzynem Fryderyka Chopina (siostra jego ojca – Tekla była matką Chopina). Włodzimierz Krzyżanowski po śmierci ojca musiał przenieść się do Poznania, gdzie ukończył Gimnazjum św. Marii Magdaleny. Zaangażował się w działania konspiracyjne i wziął udział w powstaniu wielkopolskim w 1848 r. By uniknąć aresztowania wyjechał do Hamburga, a stamtąd do Nowego Jorku. Pracował jako inżynier w Wirginii. Będąc w USA zaangażował się w politykę. Był w Partii Republikańskiej i poparł kandydaturę Abrahama Lincolna. Po wybuchu wojny secesyjnej zgłosił się do armii amerykańskiej jako szeregowy. Zorganizował 58 Ochotniczy Pułk Piechoty Nowego Jorku (polski legion). 22 października 1861 r. został awansowany do stopnia pułkownika. Brał udział w bitwach pod Cross Keys, II bitwie pod Bull Run, pod Chancellorsville, pod Gettysburgiem i pod Knoxville. Krzyżanowski został awansowany do stopnia generała brygady 2 marca 1865 r. Wcześniejsze dwie propozycje nominacji z 29 listopada 1862 r. i 4 marca 1863 r. nie zostały zaakceptowane przez senat USA. Uznaje się, że Włodzimierz Krzyżanowski jest najbardziej znanym Polakiem biorącym udział w wojnie secesyjnej. Przez pewien czas pracował jako urzędnik podatkowy w Georgii i na Florydzie (1865-1871). Był też agentem specjalnym Departamentu Skarbu (1872-1873). Był pierwszym administratorem nowo nabytego terytorium Alaski (1874). W 1878 r. został dyrektorem Departamentu Skarbu. Koniec życia spędził w Nowym Jorku. Zmarł 31 stycznia 1887 r. w Nowym Jorku. 13 października 1937 r. w 50. rocznicę śmierci, jego szczątki zostały przeniesione z honorami wojskowymi z Cmentarza Greenwood na Brooklynie do Cmentarza Narodowego Arlington pod Waszyngtonem. Prezydent USA Franklin Delano Roosvelt przekazał hałd przez radio, podobnie jak prezydent Polski Ignacy Mościcki. Jego żoną w 1854 r. została Caroline Burnett (1830-1882), córka generała Burnetta. Miał z nią dzieci: Józefa (ur. 1860 r.) i Józefinę (ur. 1860 r.)
Polscy oficerowie po stronie Unii
Z Kórnika w Wielkopolsce był Edmund Ludwik Zaliński (1849-1909). Od 1853 r. mieszkał w USA i w wieku 15 lat walczył w wojnie secesyjnej m.in. w bitwie pod Hatcher’s Run. Był wykładowcą w Massachusetts Institute of Technology. Wynalazł wiele konstrukcji wojskowych m.in. zapalnik elektryczny, działo torpedowe, saperkę, czy teleskopowy celownik artyleryjski. Doszedł do stopnia majora. Jednym z uczestników wojny secesyjnej był Robert Adolf Chodasiewicz (1832-1896) z Wilna. Brał udział w wojnie krymskiej po stronie rosyjskiej, jednak przeszedł na stronę brytyjską. Służył później w jednostce tureckiej złożonej z Polaków. W wojnie secesyjnej służył w jednostkach artyleryjskich po stronie wojsk Unii. Brał udział w wojnie paragwajskiej, a potem służył w wojsku brazylijskim. Dosłużył się stopnia podpułkownika. Kolejnym uczestnikiem wojny secesyjnej był Albin Franciszek Schoepf (1822-1886) spod Krakowa, oficer armii austriackiej. Wysłany do tłumienia powstania na Węgrzech przeszedł na stronę buntowników i walczył w Legionie Polskim. Służył również w armii tureckiej. W wojnie secesyjnej doszedł do stopnia generała brygady (jako pierwszy Polak). Był komendantem Fortu Delaware.
Pułkownicy Konfederacji
Polacy walczyli nie tylko po stronie Unii. Wysoko zaszli również Polacy w wojskach Konfederacji. Warto wymienić czwórkę polskich przyjaciół, pułkowników w armii Konfederacji. Kasper Tochman (1797-1880) spod Leżajska walczył w powstaniu listopadowym, gdzie został oficerem (porucznikiem, lub nawet majorem), a za walki pod Białołęką został odznaczony Krzyżem Złotym Orderu Virtuti Militari. W latach 40. XIX w. osiedlił się w USA, gdzie pracował jako adwokat. Razem z Sułakowskim i Oladowskim (o których w dalszej części tekstu) współtworzył Polską Brygadę w Nowym Orleanie. Brał udział w bitwie pod Gettysburgiem. Po wojnie był komisarzem ds. imigracyjnych w stanie Wirginia. Wymieniony Hipolit Oladowski (1798-1878) z Kongresówki służył początkowo w armii rosyjskiej, gdzie został kapitanem, jednak po wybuchu powstania listopadowego wziął w nim udział w wojsku polskim. Za udział w nim został skazany na dożywotnie zesłanie na Syberie. Zdołał jednak uciec i dostać się do USA, gdzie służył jako oficer. Walczył w wojnie z Meksykiem w latach 1846-1848. Jako oficer armii Konfederacji brał udział m.in. w walkach pod Shiloh. Po wojnie pracował jako inżynier w Alabamie.
Walery Sułakowski (1827-1873) walczył w powstaniu na Węgrzech, a potem wyemigrował do USA. Dowodził Polską Brygadą 14 pułku piechoty. Pod koniec wojny był szefem inżynierów, a po wojnie pracował jako inżynier. Ignacy Szymański (1813-1874) z Krakowa wziął udział w powstaniu listopadowym, a po nim wyemigrował do USA. Dowodził pułkiem w Chalmette. Był agentem ds. wymiany jeńców w Departamencie Trans-Missisipi. Po wojnie był plantatorem.
Józef Karge
Krzyżanowski – przeniesienie
Krzyżanowski – przeniesienie1
Krzyżanowski – przeniesienie2
Krzyżanowski
Bibliografia:
The Princeton University bulletin, 1893-95
Bielski Mark, „Sons of the White Eagle in the American Civil War: Divided Poles in a Divided Nation“, 2016
Jones Terry, „Historicial Dictionary of the Civil War“, V. I A-L, Lanham-Maryland-London 2002
Welsh Jack, „Medical Histories of Union Generals“, Kent-Ohio-London 1996
Sokol Stanley, Kissane Sharon, „The Polish biographical dictionary : profiles of nearly 900 Poles who have made lasting contributions to world civilization“, Wauconda 1992
Edmund Zaliński w: internetowej Encyklopedii PWN
Akta metrykalne rodziny Józefa Kargego
Zdjęcia pochodzą z biuletynu Uniwersytetu w Princeton, strony generalsandbrevets.com oraz Biblioteki Kongresu | Domena publiczna
Zdjęcia z uroczystości przeniesienia trumny ze szczątkami generała Włodzimierza Krzyżanowskiego na Narodowy Cmentarz w Arlington pochodzą ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego
Autor:
Łukasz Cichy
Powiązane materiały