Na łamach Wielkopolski Historycznie pisaliśmy już kilka razy o kulturze niematerialnej gminy Brzeziny – czyli o tradycjach muzycznych, w jakie obfituje ten region. Nuty wiejskich owijoków czy oberków rozbrzmiewały jednak w określonym otoczeniu, tworzonym nie tylko przez świerkowe, piaszczyste lasy czy pola pszenicy lub owsa, ale i przez budynki. Wygrywane przez Leona Lewandowskiego polka “jo z wesela jadę” czy “okrąglak od Janowa” okręcały się dookoła zrębowych chat, ceglanych remiz czy stodół z rudy darniowej, terkotały w drewnianych okiennicach i wpadały w miękkie poszycia dachów ze strzechy. Ile dzisiaj pozostało z tego krajobrazu? Czy istnieją jeszcze w gminie Brzeziny budynki, które stanowią żywe świadectwo minionych już czasów?

Istnieją i jeszcze trochę ich zostało, choć, jak apelowałam już rok temu – znikają [LINK: https://wielkopolskahistorycznie.pl/2020/07/04/znikaja-drewniane/]. Wciąż jednak pozostaje nadzieja na zachowanie pamięci o nich, kultywowanie lokalnych tradycji i budzenie świadomości mieszkańców wsi na temat tego, jakie skarby trzymają w swoich rękach.

 Przekształcenia budynku drewnianego, Przystajnia

Jakie wydarzenia historyczne kształtowały okolicami obecnej gminy Brzeziny, wpływając na kształtujące się tam osadnictwo i budynki? Zacznijmy od czasów zamierzchłych. W epoce starożytnej ważną rolę pełniła tu rzeka Prosna, w dolinie której zaczęło rozwijać się osadnictwo – przy południowej granicy gminy, w Ostrowie Kaliskim i Zagórnej, w bliskiej odległości rzeki znajdują się dwa cmentarzyska pochodzące z epoki brązu wpisane do rejestru zabytków. W okresie panowania Cesarstwa Rzymskiego lewym brzegiem Prosny biegł szlak bursztynowy. Istnieje prawdopodobieństwo, że nazwa wsi Przystajnia pochodzi od słowa “przystanek” i jej przeznaczenia – miejsca odpoczynku dla rzymskich kupców przewożących swoje towary znad Bałtyku.

Drewniany most przerzucony nad Prosną

Sam Ostrów Kaliski posiada długą historię – pierwsze wzmianki o wsi pojawiają się już w roku 1293, kiedy to Przemysław II nadał tę miejscowość, wtedy noszącą jeszcze nazwę Ostrowa nad Prosną, komesowi Tarszczynowi. Ponad sto lat później wieś pojawia się w dokumentach po raz kolejny – w 1420 roku, w momencie sprzedaży jej i przekazania tym samym w ręce miasta Kalisza. Tym samym Ostrów nad Prosną zmienił nazwę na Ostrów Kaliski. Historia siedziby gminy – czyli Brzezin – zaczyna się nieco później, bo w 1685 roku, kiedy wzmiankowane zostaje założenie tam kuźni przez prymasa Mikołaja Prażmowskiego. Po II rozbiorze polskim ziemie na terenie dzisiejszej gminy, czyli wsie Czempisz, Dzięcioły, Rożenno i Dzikie oraz pola między Godzieszami, Brzezinami i Zajączkami przeszły z rąk arcybiskupów gnieźnieńskich, w których wcześniej się znajdowały na rzecz skarbu państwa, a w czasach Księstwa Warszawskiego przekazano je generałowi Józefowi Zajączkowi. To właśnie z jego życiorysu wywodzą się egzotyczne nazwy wsi takie jak Fajum czy Aleksandria – generał założył na ich terenach folwarki, których nazwami upamiętnił swoje podróże do Egiptu, gdzie walczył u boku Napoleona. Po kongresie wiedeńskim tereny te trafiły w ręce Rosji, a granica zaborów zaczęła przebiegać wzdłuż rzeki Prosny.

 Pola uprawne i lasy na obszarze gminy Brzeziny

Jakie dawne obiekty wiejskie zachowały się w gminie Brzeziny? Najwięcej w tamtejszej tkance pozostało jeszcze budynków mieszkalnych. Dominują małe, parterowe obiekty, o prostych bryłach, rozplanowane najczęściej na rzucie prostokątna, raczej o regularnych proporcjach, jednak zdarzają się i budynki o wydłużonych ścianach kalenicowych. Niekiedy odnaleźć można dobudówki, np. ganki w partii wejścia czy lokowane tam daszki, to jednak najczęściej efekty wtórnych przebudów.

Dzisiaj na terenie gminy natrafić można głównie na chałupy szerokofrontowe, czyli takie posiadające wejścia w ścianach kalenicowych. Próżno dzisiaj szukać w obiektach podcieni, charakterystycznych dla licznych wielkopolskich chałup, wiemy jednak, że chałupy podcieniowe i w tej okolicy istniały – potwierdza to przykład obiektu, który obecnie przeniesiony został do skansenu w Russowie, ale wybudowano go w 1870 roku w Zajączkach. W literaturze odnaleźć można też plan chaty podcieniowej z Zagórnej – wąskofrontowej, czyli takiej, która posiadała wejście w ścianie szczytowej. Z podcienia przechodziło się do zajmującej całą szerokość budynku sieni, a dalej, mijając ścianę, przy której sytuowano piec – do izby. To w izbie toczyło się życie rodziny, znajdowały się tam łóżka, skrzynie, stół kuchenny i stół z ołtarzykiem, ława, miśnik i łyżnik (półki na naczynia kuchenne). Za izbą znajdowała się komora, gdzie stać mogły łóżka, ale też sprzęty (np. kołowrotki czy warsztat tkacki), a nawet zapasy na zimę. Jeśli gospodarz zatrudniał parobków, zwanych komornikami, spali oni właśnie w komorze. Podobny typ chałupy, zyskujący popularność począwszy od XVIII wieku, opisywał już Oskar Kolberg. Ze względu na fakt, iż układ ten powszechnie zaobserwować można nie tylko w powiecie kaliskim, ale i ostrowskim, krotoszyńskim, jarocińskim czy kępińskim, zyskał on miano “chałupy wielkopolskiej”.

Budynek drewniany, nowe pokrycie dachowe, Przystajnia

Budynki, które zachowały się w omawianym regionie wznoszono na przestrzeni XIX i XX wieku, a najpóźniejsze realizacje pochodzą z dwudziestolecia międzywojennego. Wiele z nich wciąż jest zamieszkałych i z tego względu liczne obiekty zostały już przedbudowane. Obiekty porzucone niestety często rozpadają się i odnaleźć można również takie, które są już o włos od zniknięcia z powierzchni ziemi. Widok odpadających desek czy pofalowanych kalenic zapadniętych dachów jest niestety dość często spotykany. Warto w tym momencie wspomnieć również o najstarszym zabytku znajdującym się w gminie – zrębowym spichlerzu z Aleksandrii, datowanym na XVIII, a być może nawet na XVII wiek.

Ubytki w pokryciu dachowym sprawiają, że do środka budynku wpływa woda, a pofalowany dach świadczy o niszczejącej konstrukcji obiektu

Do ewidencji zabytków najczęściej wpisywane są obiekty drewniane. Wznoszono je w konstrukcji zrębowej lub sumikowo-łątkowej i szalowano pionowo układanymi deskami, jednak niekiedy brakuje owej zewnętrznej warstwy, co pozwala nam zaobserwować, metody, jakie stosowali budowniczy. W wysokich partiach ścian szczytowych zmieniano czasami układ desek – pionowe przechodziły np. w jodełkę. Drewno z czasem ciemniało i wspólną cechą, którą charakteryzuje domy jest odcień nasyconego, wpadającego nawet w czerń brązu. Odnowione obiekty często posiadają odmienne, znacznie jaśniejsze, miodowe odcienie. Obecnie część budynków została wtórnie otynkowana i pomalowana na obce tradycyjnemu budownictwu barwy, np. pastelowe pomarańcze, żółcie czy zielenie. W ewidencji zabytków pojawia się także obiekt pochodzący z ok. 1910 roku, ale pokryty nowoczesnym, białym sidingiem (Świerczyna).

Widoczna konstrukcja sumikowo-łątkowa w budynku w Przystajni-Kolonii

Domy nakrywano dachami dwuspadowymi, okazjonalnie naczółkowymi. Strzecha nie zachowała się już chyba nigdzie, dominują pokrycia dachowe takie jak licząca sobie już kilkadziesiąt lat dachówka lub eternit. Na wiekowych dachówkach w wielu przypadkach zadomowiła się roślinność – mchy, glony czy zieleń pnąca, a w niektórych obiektach pozostały jednak jeszcze dekoracyjne listwy kończące okap od strony ściany kalenicowej lub szczytowej. Niekiedy napotkać można na współczesną dachówkę, szarą lub czerwoną, mniej korespondującą stylistycznie z obiektem, a także na blachę falistą lub kładziona na rąbek stojący, najczęściej srebrną, czerwoną lub pomarańczową.

Pokrycie dachowe z blachy na budynku drewnianym

Okna oryginalnie powstawały jako drewniane, dziś wiele z nich wymieniono na plastikowe i napotkać można na otwory wypełnione jedną, pełną połacią szkła, ale i dzielone na rozmaite sposoby – okna dwu-, trój-, cztero- czy sześciodzielne. Lukarny dachowe raczej nie występują, choć urozmaicono nimi dach jednego z budynków w Fajum. Drzwi dzisiaj najczęściej spotyka się już nowe, choć zdarzają się drewniane, niekiedy z prostokątnym nadświetlem w części górnej – tak jak drzwi płycinowe w jednym z obiektów w Świerczynie.

Drewniane drzwi płycinowe z nadświetlem w górnej partii, Świerczyna

We wsiach spotkać możemy również dużo obiektów, które powstały z cegły, choć te raczej rzadko objęte są ochroną ewidencyjną. Zwykle nie posiadają one detalu, jedynie wyróżniające się z rytmu ścian łuki nadproży okiennych, choć zdarzają się wyjątki i to nawet w przypadku obiektów gospodarczych – ozdobnie powysuwane czy przesunięte główki cegieł, fryzy na wysokości stropów czy okrągłe okienka na ścianach szczytowych.

Ozdobne gzymsy na budynku gospodarczym w Przystajni

Dawne budownictwo gminy Brzeziny to jednak nie tylko domy, zróbmy więc krótki przegląd różnorodnych funkcji, jakie zaobserwować możemy wśród obiektów wpisanych do gminnej ewidencji zabytków. W Świerczynie ukryła się na przykład dawna gajówka[ http://bip4.wokiss.pl/brzeziny/zasoby/files/referat_gospodarki/gminna_ewidencja_zabytkow/karty/83.pdf] pochodząca z początku XX wieku, pokryta interesującym w formie dachem z przysuwnicami, poszerzającymi część poddasza i zwiększającymi okap okalający bryłę budynku. W Ostrowie Kaliskim istnieje natomiast jeszcze zagroda mieszcząca drewniany młyn wodny [http://bip4.wokiss.pl/brzeziny/zasoby/files/referat_gospodarki/gminna_ewidencja_zabytkow/karty/36.pdf ] oraz murowany spichlerz( http://bip4.wokiss.pl/brzeziny/zasoby/files/referat_gospodarki/gminna_ewidencja_zabytkow/karty/37.pdf ). Inny spichlerz ( http://bip4.wokiss.pl/brzeziny/zasoby/files/referat_gospodarki/gminna_ewidencja_zabytkow/karty/49.pdf )w Ostrowie Kaliskim, tym razem drewniany, nie miał tyle szczęścia i niewiele już z niego zostało.

Drewniany budynek gospodarczy oszalowany deskami

W Rożennie zachowała się również gorzelnia [link: http://bip4.wokiss.pl/brzeziny/zasoby/files/referat_gospodarki/gminna_ewidencja_zabytkow/karty/72.pdf ] z drugiej ćwierci XIX wieku, niedługo potem przebudowana i przekształcona na dwór administratora w zespole folwarcznym. Budynek charakteryzuje prosta bryła z dołączonym do niej drewnianym, odeskowanym gankiem. Zaraz obok niej w 2017 roku stał jeszcze wcześniejszy (bo wydatowany na pierwszą ćwierć XIX w.) drewniany spichlerz [link: http://bip4.wokiss.pl/brzeziny/zasoby/files/referat_gospodarki/gminna_ewidencja_zabytkow/karty/73.pdf ] wzniesiony w konstrukcji sumikowo-łątkowej. Jak możemy jednak zauważyć na fotografii, stan jego zachowania już kilka lat temu nie był zbyt dobry.

Czterodzielna, drewniana stolarka okienna

Gmina Brzeziny posiada również swój wiatrak. Jest to koźlak, wzniesiony we wsi Aleksandria w pierwszej ćwierci XX wieku. Konstrukcja oraz mechanizm napędowy wiatraka koźlaka opierają się na masywnym, nieruchomym koźle, dachy w tego typu obiektach najczęściej tworzono dwuspadowe, z naczółkiem od strony skrzydeł i lekkim wysunięciem dachu od strony wejścia, równoważącym ciężar mechanizmu. Tak samo stało się w Aleksandrii. Niestety obiekt niszczeje, brakuje desek, którymi okolono ściany, skrzydła także są niekompletne, a pokrycie dachu rdzewieje.

Ściana szczytowa budynku drewnianego, szalunek z desek układanych pionowo oraz w jodełkę

Istnieją w gminie Brzeziny także obiekty, które zasługują na szczególną uwagę. Jednym z nich jest dawna remiza strażacka w Brzezinach, według danych z ewidencji zabytków wybudowana w latach 1880-1896. Oszalowane deskami ściany nakryto mansardowym dachem z naczółkami, z którego wyrasta charakterystyczna dla tego typu budynków wieżyczka, dawniej zwyczajowo mieszczącą dzwony lub (później) syreny alarmowe. Remiza z Brzezin posiada też balkon i wykusz, nakryty trójkątnym daszkiem, z deskami układanymi wokół półokrągłego okienka na kształt motywu zwanego “wschodem słońca”. Uwadze nie powinna umknąć też dawna szkoła w Pieczyskach, również drewniana, zwieńczona czterospadowym dachem z lukarnami i trójkątnie zakończonym ryzalitem na głównej osi. Są to obiekty, które zasługiwałyby na większą ochronę, być może nawet rejestrową. I to nie tylko ze względu na interesujące formy, jakie przybrały ich bryły, ale też z powodu zasług dla lokalnej kultury i tworzenia lokalnej społeczności, jakie często miały tego typu budynki użyteczności publicznej w przestrzeniach wsi. Szkoły pełniły najczęściej ważną rolę ośrodków rozwoju intelektualnego, a w remizach organizowano zebrania, spotkania towarzyskie oraz wesela i potańcówki. Wyobraźmy sobie tylko, jaki klimat miałaby zabawa taneczna związana z muzyką ludową, gdyby zorganizować ją w tradycyjnym otoczeniu, tak jak kiedyś, na glinianej polepie, pośród skrzypiących, drewnianych ścian dawnej remizy w Brzezinach. Jak wiele potrzeba, aby takie wydarzenie zaczęło przyciągać pasjonatów z całej Polski, a nawet świata? Już dwa lata temu na tabor kaliski zorganizowany w niepozornym OSP w Czempiszu, przybyli nawet zainteresowani z innych krajów. Gdyby miejsce, w którym odbywają się podobne wydarzenia również stanowiło uosobienie przeszłości, siła przekazu dodatkowo by wzrosła.

Budynek gospodarczy wzniesiony częściowo z rudy darniowej, Przystajnia

Za ciekawe obiekty uznać można też budynki gospodarcze z Wrzącej, dwie obory ( obraz 2 ), obie wzniesione na początku XX wieku przy użyciu cegły oraz malowniczej rudy darniowej – ciemnych kawałków przypominających skały, powstających poprzez wymywanie związków żelaza z osadu, który w efekcie twardnieje i przeobraża się w doceniany dawniej na wsiach materiał budowlany. Obory cieszą zatem oko “łaciatymi” wzorami na ścianach, ale nie tylko – warto docenić też okalający jedną z brył fryz z kształtek ceramicznych. Z rudy darniowej wzniesiono też na początku XX wieku oborę w Dzięciołach. Jeszcze więcej tego materiału pojawia się w położonych zaraz obok Zajączkach, gdzie oprócz obory podobnej do tej z Wrzącej pojawia się cała zagroda wpisana nie tylko do ewidencji, ale i objęta znacznie większą ochroną – wpisem do rejestru zabytków. Zespół zachował bowiem tradycyjny układ przestrzenny, charakteryzujący zagrody powstające w Królestwie Polskim po uwłaszczeniu chłopów w 1964 roku, składający się z czterech obiektów. Przybysz nadjeżdżający od strony drogi najpierw napotykał na frontowo usytuowaną chałupę – ta dzisiaj już niestety nie istnieje, bo spłonęła w 1989 roku. Od tego czasu zagroda jest nieużywana i popada w ruinę, a stan tych obiektów, które jeszcze nie zniknęły nie przedstawia się zbyt dobrze. Prostokątne podwórko okalają usytuowana od wschodu piwniczka oraz ułożona na zachodzie obora z rudy darniowej. Nie posiada ona już dachu, który zawalił się do wnętrza oraz tynku, którego brak odsłania konstrukcję ścian. Również dach piwniczki jest w złym stanie, rozpada się. Od północy podwórko zamyka stodoła , obok której przechodziło się zmierzając w kierunku pola. Wybudowano ją w konstrukcji sumikowo-łątkowej i oryginalnie pokryto trzciną, dziś jednak jej miejsce zajął falisty eternit. Jako jedyna pozostaje ona w użyciu – przechowywane są w nim słoma i siano.

 Zabytkowy park dworski, Przystajnia-Folwark

Niełatwo też odszukać w gminie Brzeziny pozostałości dawnych dworów czy folwarków. Po tym, który istniał w Przystajni pozostał tylko park dworski ze stawem. W Brzezinach zachował się też budynek folwarczny z ok. 1890 roku, dzisiaj pełniący funkcje mieszkalne. Po pałacu niemieckiej rodziny Schlösserów, którzy osiedlili się w Brzezinach pod koniec XIX wieku nie zostało już dzisiaj nic – 19 listopada 1944 roku zaatakowany został on przez grupę żołnierzy AK, a po wyzwoleniu stanął w ogniu. W ewidencji zabytków znajduje się też kilka obiektów sakralnych. Są to ceglany kościół pw. Matki Bożej Ostrobramskiej w Przystajni-Kolonii, pochodzący z 1928 roku oraz wzniesiony dwa lata później, kościół pw. Niepokalanego Serca NMP w Sobiesękach, noszący na sobie ślady neogotyku.

Analizując bogactwa architektoniczne gminy Brzeziny przed naszymi oczami ukazuje się nie tylko fascynujący pejzaż przenoszący nas w czasie do dawnych epok, ale i smutny obraz przemijającego świata, którym niewielu wykazuje zainteresowanie. Próby ratowania niejednego niszczejącego obiektu to często walka z wiatrakami, bo ochrona zabytków, trudna, czasochłonna i droższa od stawiania nowoczesnych budynków, nigdy nie będzie na pierwszym miejscu – zawsze wygrają z nią potrzeby pierwszego rzędu. Warto jednak być świadomym wartości dziedzictwa, jakie posiada się w swoim otoczeniu i w miarę możliwości starać się je chronić i pielęgnować. Bo przecież to właśnie ono kreuje tożsamość regionalną – przynależność do naszej małej ojczyzny.

Autor:
Magdalena Nawrocka 

Bibliografia:
Anna Willmann (red.) “Folklor polski”
Anna Ważny „Kaliska chałupa podcieniowa: Ekspozycja wystroju wnętrza z końca XIX w.”, Kalisz, 1991
Anna Ważny „Kaliski park etnograficzny w Russowie (Dzieje i stan aktualny)”
Tomasz Czerwiński “Budownictwo ludowe w Polsce”
Wykaz obiektów ujętych w gminnej ewidencji zabytków dla gminy Brzeziny: http://bip4.wokiss.pl/brzeziny/bip/gminna-ewidencja-zabytkow.html?pid=5708
https://regionwielkopolskawsch.blogspot.com/2020/10/ludowa-architektura-na-ziemi-kaliskiej.html
https://brzeziny-gmina.pl/cms/1188
https://www.polskawliczbach.pl
https://zabytek.pl/pl/obiekty/zajaczki-zagroda-wiejska-nr-25

Skip to content