Różnorodne zabytki malowniczego Krotoszyna

Pierwsza wzmianka o Krotoszynie, jeszcze jako wsi, pochodzi z 1405 roku. Na południe do niej między 1411 a 1414 rokiem Wierzbięta Krotoski założył miasto, oficjalnie lokowane w 1415 roku przywilejem króla Władysława Jagiełły. Dawna wieś została określona mianem Starego Krotoszyna, dziś znajduje się w granicach miasta. Ono samo w późnym średniowieczu było niewielkie i nie posiadało obwarowań, nie zachowały się także do dziś z tego czasu żadne budynki. W 1656 roku Krotoszyn został spalony podczas potopu szwedzkiego, a kolejne wojny pustoszyły go na początku XVIII wieku. Po 1728 roku, gdy miastu nadano statut porządkujący jego funkcjonowanie, Krotoszyn stał się istotnym ośrodkiem rzemiosła i rozwinął się do tego stopnia, że gdy w 1793 roku został włączony do Królestwa Prus, stał się stolicą nowoutworzonego powiatu krotoszyńskiego. W mieście większość ludności stanowili wówczas Żydzi, jednak stopniowo przybywało wielu Niemców. Przedstawiciele jednej i drugiej nacji w większości opuścili Krotoszyn po przejęciu w nim władzy przez Polaków, co nastąpiło w noc sylwestrową 1918–19, gdy Polacy opanowali najpierw dworzec kolejowy, a następnie inne ważne budynki w mieście. W związku z istotnymi zmianami ludnościowymi oraz przygranicznym położeniem, w dwudziestoleciu międzywojennym rozwój miasta spowolnił. W latach okupacji niemieckiej podczas II wojny światowej powstały ambitne plany dla Krotoszyna, autorstwa Alfreda Mensebacha, postaci wielce kontrowersyjnej (między innymi z uwagi na nadzorowanie burzenia Warszawy), i architekta miejskiego Winckelmanna, których zamierzeniem była głęboka zmiana układu urbanistycznego miasta. Projekty cechowały się dużym rozmachem, zgodnie z ideą uczynienia z Kraju Warty jednego z wzorcowych okręgów III Rzeszy, lecz niemal zupełnie ignorowały wymiar społeczny, własnościowy i topograficzno-historyczny. Planów tych poza drobnymi korektami urbanistycznymi nie zdążono zrealizować. Po wojnie w Krotoszynie nastąpiło ożywienie gospodarcze w wyniku zmodernizowania i powstania nowych zakładów przemysłowych, co przyczyniło się do ponownego rozwoju ośrodka.

Drewniany kościół św. św. Fabiana i Sebastiana, znany również pod wezwaniem św. Rocha, jest prawdopodobnie najstarszą budowlą w mieście. Zbudowany został w 1572 roku na przedmieściu koźmińskim. Wokół niego powstał cmentarz, istniejący do 1940 roku. Świątynię poddano renowacji lub postawiono od nowa w 1813 roku. Wzniesiona w konstrukcji zrębowej posiada nietypowy jak na kościół drewniany plan centralny krzyża greckiego z ośmioboczną częścią środkową zwieńczoną cebulastym hełmem z latarnią. Od zachodu wznosi się dobudowana kruchta z dzwonnicą, natomiast od wschodu dostawiona jest zakrystia. Wnętrze kościoła jest dość skromne, znajduje się w nim barokowy ołtarz główny z drugiej połowy XVIII wieku, również barokowe rzeźby i rokokowe konfesjonały.

Kościół św. Fabiana i Sebastiana

W 1592 roku Jan Rozdrażewski ufundował kościół św. Jana Chrzciciela, który zbudowano do 1597 roku w stylu gotyckim na wschód od Rynku. Pierwotnie była to świątynia braci czeskich, jednak już w 1601 roku wdowa po zmarłym rok wcześniej fundatorze przekazała ją katolikom. Wówczas stała się ona siedzibą parafii, stąd przylgnęło do niej miano kościoła farnego. W 1774 roku wskutek pożaru podupadł, jednak został odbudowany dzięki Ludwice z Mniszchów Potockiej do 1782 roku. Wewnątrz tej trójnawowej bazyliki wrażenie robi manierystyczny ołtarz główny z pierwszej połowy XVII wieku z kopią obrazu Petera Paula Rubensa „Zdjęcie z krzyża”, a także wczesnobarokowa ambona i belka tęczowa z rzeźbioną grupą pasyjną z tego samego okresu. W kaplicy na przedłużeniu południowej nawy zachował się z kolei renesansowy grobowiec Jana Rozdrażewskiego z końca XVI wieku.

Kościół farny św. Jana Chrzciciela – wnętrze

Krotoszyński ratusz znajduje się pośrodku Rynku. Powstał on w latach 1661–89 na miejscu poprzedniego, drewnianego, z inicjatywy burmistrza Jana Dobrowolskiego. W 1774 roku spłonął, lecz szybko go odbudowano. Do czasów przebudowy z końca XIX wieku była to barokowa budowla, nieco przysadzista, z wysokim dachem naczółkowym i smukłą ośmioboczną wieżą zegarową nakrytą hełmem z podwójną latarnią z 1777 roku. Bryła obiektu mocno zmieniła się podczas przebudowy z lat 1898–99, w wyniku której ratusz otrzymał drugie piętro, wieżyczki po bokach i monumentalne elewacje, operujące kamiennym detalem, przetwarzające dość swobodnie motywy historyczne. Swój kształt zachowała wieża, która jednak dobrze wkomponowała się w nową stylistykę. Ratusz otoczony był do 1968 roku kramami, które były wielokrotnie przebudowywane i niezbyt urodziwe. Wówczas je zlikwidowano, wznosząc na ich miejscu do 1969 roku nowe pawilony handlowe, charakteryzujące się podobną bryłą, lecz większymi, nowoczesnymi przeszkleniami. Przebudowano je około 1990 roku dodając modny wówczas wysoki dach, a następnie podczas remontu w 2014 roku dokonano dość udanej kreacji konserwatorskiej, wracając częściowo do formy dawnych kramów (zwieńczenie w formie balustrady tralkowej), a częściowo do formy z lat PRL-u (duże przeszklenia).

Ratusz

Siedziba dziedziców Krotoszyna od dawna znajdowała się w miejscu, gdzie do dziś wznosi się pałac pośrodku Parku Miejskiego im. Wojska Polskiego. Był to pierwotnie drewniany dwór, a zapewne około 1585 roku Jan Rozdrażewski wzniósł tutaj murowaną siedzibę. Po kolejnych zmianach właścicieli przed 1689 rokiem Krotoszyn nabył Franciszek Zygmunt Junosza-Gałecki, który w latach 1692–1700 przebudował rezydencję na niedużych rozmiarów pałac barokowy, istniejący do dziś. Zaraz po drugim rozbiorze Polski dobra krotoszyńskie kupił skarb pruski, jednak w 1819 roku zostały one przekazane rodowi Thurn i Taxis z Ratyzbony, który w kolejnym roku zdecydował o przebudowie pałacu, w której wyniku poprzedni wyraz stylowy uległ częściowemu zatarciu. Fasada została zmieniona i utrzymano ją w stylu klasycystycznym. W 1927 roku Rząd Polski wykupił księstwo krotoszyńskie, wraz z pałacem i parkiem, które w 1932 roku włączone zostały w granice miasta. Później w gmachu mieścił się m.in. internat, a obecnie istnieją plany, by obiekt stał się siedzibą Państwowej Szkoły Muzycznej I Stopnia. Bryła dawnej rezydencji jest prostopadłościenna, posiada dach naczółkowy. Park natomiast, założony jako ogród włoski, został około 1820 roku rozszerzony i przekształcony na ogród krajobrazowy. Dziś pełni funkcje publiczne i posiada bogaty starodrzew.

Pałac Gałeckich

W miejscu kościoła św. św. Piotra i Pawła istniała pierwotnie świątynia drewniana z 1419 roku, przekazana w 1731 roku zakonnikom Trójcy Przenajświętszej (trzynitarzom). Obecnie istniejący obiekt wzniesiony został staraniem Ludwiki z Mniszchów Potockiej w latach 1767–74 według projektu Karola Marcina Frantza w stylu późnobarokowym. Posiada on charakterystyczne pofalowane elewacje i wieżę z zegarem. W 1819 roku klasztor został skasowany, stąd o kościele mówi się również „potrynitarski”. Wnętrze świątyni jest niemalże jednoprzestrzenne, o ścianach podobnie jak z zewnątrz ukształtowanych w sposób wklęsło-wypukły, nakryte sklepieniami żaglastymi przechodzącymi w hemisferyczne. Całość częściowo pokryto dekoracją stiukową i polichromią. Wyposażenie pochodzi z czasów budowy kościoła i również reprezentuje późny barok. Oprócz ołtarza głównego po bokach nawy znajdują się dwie pary ołtarzy bocznych. Zaadaptowany po kasacie na szkołę stojący obok klasztor z 1733 roku obecnie mieści galerię sztuki i Muzeum Regionalne.

Kościół św. Piotra i Pawła

Wojciech Ludwik Husarzewski, Polak, lecz pracujący jako pruski urzędnik w Bydgoszczy, nabył część dóbr krotoszyńskich, a w latach 1789–91 zezwolił na osiedlanie się Niemcom i przekazał ziemię pod budowę świątyni ewangelickiej, która powstała w latach 1789–90 na osi obecnej ulicy Popiełuszki w formie centralnej nawy na planie koła, na wzór kościoła ewangelickiego w Warszawie projektu Szymona Bogumiła Zuga. Do świątyni dopiero w latach 1884–85 dobudowano imponujące, nawiązujące do baroku wieże. Kościół został przejęty po II wojnie światowej przez katolików. Niegdyś posiadał zwieńczenie w formie kopuły z latarnią, obecnie kryty jest dachem kopulastym. Wewnątrz znalazło się miejsce na dwukondygnacyjne empory i organy z 1874 roku, natomiast ołtarz główny pochodzi dopiero z lat 1977–79. W pobliżu kościoła, po obu stronach prowadzącej do niego ulicy Popiełuszki, znajdują się plebania z 1846 roku (dawna pastorówka) oraz dom kantora.

Kościół św. Andrzeja Boboli

Krotoszyn jest miastem, w którego krajobrazie zachowała się nawarstwiająca się od stuleci zabudowa mieszkalna, z licznymi pozostałościami domów częściowo drewnianych jeszcze z XVIII wieku. Najciekawsze znajdują się przy ulicach Rynkowej 10 (parterowy dom stojący między kamienicami, w układzie kalenicowym, z wysoką drewnianą facjatką) i Koźmińskiej 36 (dom podcieniowy zwrócony szczytem w stronę ulicy, o drewnianej konstrukcji sumikowo-łątkowej). Zabudowa przy Rynku również reprezentuje różne epoki, choć ich zewnętrzne formy nie sięgają aż tak dawnych czasów. Znajdziemy tu pochodzące z pierwszej połowy XIX wieku jednopiętrowe domy w konstrukcji szkieletowej, później otynkowane (numery 23–25) oraz jednopiętrowe murowane o dachach naczółkowych (numery 29 i 30), a także bogato dekorowane, głównie neorenesansowe, dwu- i trzypiętrowe kamienice z drugiej połowy XIX wieku. Warte uwagi są także pochodząca z początku XX wieku kamienica nr 27 o bogatej dekoracji secesyjnej i jej nieco młodsza sąsiadka nr 28.

Kamienice neorenesansowe przy Rynku

Ze wschodniej pierzei Rynku wychodzi ulica Kaliska, przechodząca dalej w aleję Powstańców Wielkopolskich – szeroki, reprezentacyjny trakt prowadzący w kierunku Ostrowa Wielkopolskiego i Kalisza. Przy alei zachowało się wiele reprezentacyjnych neorenesansowych i eklektycznych kamienic z przełomu XIX i XX wieku, między innymi pod numerem 31 – dwupiętrowy budynek z 1900 roku z ujętymi w opaski okna z naczółkami na pierwszym piętrze i facjatką neobarokową z wolutami na zwieńczeniu skrajnej lewej osi okiennej. Pod numerem 13 mieści się natomiast budynek Szkoły Podstawowej nr 1, zbudowanej w latach 1902–3 w kilkumetrowym oddaleniu od linii zabudowy kamienic jako trzypiętrowy monumentalny gmach o ceglanej elewacji i detalu operującym uproszczonymi formami historyzującymi. Pierwotnie mieściła się w nim miejska szkoła katolicka (niemiecka). Po I wojnie światowej otwarto w budynku polską szkołę powszechną.

Szkoła Podstawowa nr 1

Również w budynku z początku XX wieku, w innej części Krotoszyna, na południowy zachód od centrum – przy ulicy Kołłątaja, znajduje się gmach Urzędu Miasta i Gminy, pierwotnie starostwa, wybudowany zgodnie z modnym wówczas nurtem Reformarchitektur (niemieckiej architektury czerpiącej z regionalnych tradycji i łączącej je w swobodny sposób ze stosowaniem uproszczonych i przetworzonych form historycznych), z reprezentacyjną salą posiedzeń z zachowaną polichromią uzupełnioną w dwudziestoleciu międzywojennym. Idąc od Urzędu Miasta na północ warto zobaczyć gmach Sądu Rejonowego z 1844 roku (dawnego sądu krajowego), utrzymany w stylu arkadowym (Rundbogenstil). Oddalając się z kolei od centrum na uwagę zasługują także gmachy I Liceum Ogólnokształcącego im. Hugona Kołłątaja z lat 1878–81 (dawnego gimnazjum), Zespołu Szkół Ponadgimnazjalnych nr 3 im. Jana Pawła II z 1904 roku (dawnej szkoły przygotowującej nauczycieli) oraz Szkoły Podstawowej nr 5 im. Mikołaja Kopernika z lat 1911–13 (dawnego seminarium nauczycielskiego).

Urząd Miasta i Gminy

Wybrana bibliografia:

Paweł Anders, Krotoszyn, Poznań 1994.

Paweł Anders, Krotoszyn. Miasto i okolica, Krotoszyn 2017.

Franciszek Mierniczak, Krotoszyn, dzisiejszy i dawny, „Ziemia”, 1928, R. XIII, nr 19, s. 301–305.

Piotr Mikołajczyk, Kalendarium historyczne Krotoszyna, Krotoszyn 2015.

Grzegorz T. Śnieciński, Niemieckie plany przebudowy Krotoszyna z 1941 r., [w:] Krotoszyn i okolice: opracowania i materiały źródłowe, t. XIII, red. Józef Zdunek, Krotoszyn 2017.