Podupadły w XVIII wieku w wyniku wojen i pożarów Kalisz podczas drugiego rozbioru Polski w 1793 roku trafił pod zabór pruski. Przed zaborcą stanęło trudne zadanie uporządkowania miasta po szczególnie niszczycielskim pożarze z 1792 roku, w którym spłonęły między innymi ratusz oraz pozostałości zamku. W Kaliszu za czasów pruskich założono park miejski na bazie ogrodów skasowanego zakonu jezuitów i przeprowadzono szereg modernizacji urbanistycznych – rozebrano część obwarowań oraz uporządkowano plac po zamku, a także wytyczono poza miastem lokacyjnym reprezentacyjną aleję Fryderyka Wilhelma (obecną al. Wolności) na wzór berlińskiej Unter den Linden czy poznańskich Alej Wilhelmowskich (obecne al. Marcinkowskiego). Okres przynależności Kalisza do Prus był krótki – miasto w 1807 roku stało się częścią Księstwa Warszawskiego, a w 1815 roku na ponad sto lat znalazło się w Królestwie
Kongresowym tuż przy granicy z Prusami, na zachodnich rubieżach Cesarstwa Rosyjskiego. Paradoksalnie, mimo tak gwałtownych zmian przynależności politycznej, od tego momentu, za panowania cara Aleksandra I, nastąpiły w Kaliszu jedne z najlepszych lat w jego historii. Miasto po latach stagnacji zaczęło nabierać reprezentacyjnego, wielkomiejskiego charakteru i wzbogaciło się o nowe instytucje oraz imponujące gmachy w stylu klasycystycznym, będące ich siedzibami. Znaczenie Kalisza podkreślone zostało w 1835 roku, kiedy odbył się w nim zjazd monarchów Rosji i Prus, uświetniony manewrami oraz paradami wojskowymi.
Istotną kwestią w czasach Królestwa Kongresowego była regulacja i uporządkowanie miast, co uzyskiwano przez prostowanie i poszerzanie ulic, przebudowy rynków czy wytyczanie nowych reprezentacyjnych placów. W Kaliszu pierwsze działania na większą skalę w tym aspekcie poczyniono w 1817 roku, a rok później opracowano plan zakładający przekształcenie nieuporządkowanego kwartału zabudowy w pobliżu kolegiaty Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w okazały plac miejski, nazwany później placem św. Józefa. Po pozytywnej reakcji Aleksandra I na projekt przystąpiono do jego realizacji. Trwała ona kilka lat – dopiero z 1825 roku pochodzi pismo o wybrukowaniu placu. Na mocy zobowiązania miasta, dzięki któremu mogło ono przejąć od kolegiaty tereny pod budowę placu, wzniesiono nieopodal w latach 1819 – 1820 zachowane do dziś budynki o prostych formach i skromnej dekoracji – dzwonnicę oraz dom dla księży według projektu budowniczego wojewódzkiego Sylwestra Szpilowskiego. Dzwonnicy nie zaprojektował on bezpośrednio przy placu, lecz nieco ją cofnął w głąb
przykościelnego dziedzińca, natomiast dom dla księży, pierwotnie jednopiętrowy, usytuował skośnie, prowadząc obserwatora z pl. św. Józefa w stronę placu po dawnym zamku, co nadało obu założeniom wręcz teatralnego wyeksponowania. Budynek domu dla księży podwyższono o jedną kondygnację i wyremontowano w latach 2006 – 2008. Obecnie mieści się w nim dom pielgrzyma.
Niedaleko pl. św. Józefa, częściowo w miejscu dawnego zamku, Szpilowski zaprojektował siedzibę Szkoły Wojewódzkiej, wybudowaną w latach 1818 – 1819 z wykorzystaniem murów starszego domu. Jej klasycystyczna, oszczędna w dekoracji fasada urozmaicona jest wyższą partią środkową, ujętą w sześć pilastrów w porządku jońskim, dźwigających belkowanie i naczółek. Szkołę ukończyło wielu znanych absolwentów, a po zmianach nazw i profili kształcenia, obecnie nosi ona imię jednego z nich, będąc I Liceum Ogólnokształcącym im. Adama Asnyka.
W latach 1820 – 1821 wzniesiono jeden z najbardziej okazałych budynków w Kaliszu – Trybunał – również zaprojektowany przez Szpilowskiego. Ten dwupiętrowy obiekt, o symetrycznej monumentalnej fasadzie, dziewiętnastu osiach okiennych i środkowym portyku z czterema parami kolumn korynckich, jest najstarszym zachowanym do dziś budynkiem przy alei Wolności i zarazem pierwszym budynkiem użyteczności publicznej poza miastem lokacyjnym. Z uwagi na podmokły teren został on posadowiony na dębowych palach. Trybunał pełni swoją funkcję do dziś jako siedziba Sądu Okręgowego, w międzyczasie został istotnie rozbudowany w 1876 roku. Ciekawe są powiązania urbanistyczne budynku z resztą miasta – usytuowany został on na zamknięciu osi ul. Sukienniczej, której widok w drugą stronę zamyka z kolei dzwonnica przy kolegiacie. Takie rozwiązanie kompozycyjne było intencjonalnym działaniem Szpilowskiego.
Inną wielką inwestycję tamtych czasów stanowiła przebudowa fragmentu dawnego kolegium jezuickiego przy pl. św. Józefa, w którym swoją siedzibę miała Komisja Wojewódzka. Zwraca uwagę rozmach przebudowy, dokonanej w latach 1823–24 według projektu następcy Szpilowskiego na stanowisku budowniczego wojewódzkiego – Franciszka Reinsteina, który zaproponował budowlę na planie podkowy, właściwym budynkowi pałacowemu. Do istniejącego obiektu dobudowano nowe skrzydło, przy jednoczesnym ujednoliceniu architektonicznym całego dwupiętrowego gmachu. Imponująco przedstawia się elewacja od strony parku, pośrodku której znajduje się silnie wysunięty czterokolumnowy portyk w porządku korynckim na wysokim cokole. Jeszcze bardziej wysunięte są boczne skrzydła, z których północno-zachodnie, od strony pl. św. Józefa, zostało również potraktowane przez architekta w uprzywilejowany sposób. Środkowa część jego dłuższej elewacji zaakcentowana jest przez sześć par pilastrów korynckich w wielkim porządku. Na wysokości pierwszego piętra,
gdzie znajdowały się apartamenty cesarskie, umieszczony został balkon z tralkową balustradą, a nad oknami masywny trójkątny naczółek. Zastosowano tutaj typowe rozwiązanie dla rezydencji, stosowane również chętnie w poprzednich epokach, gdzie pierwsze piętro stanowić miało reprezentacyjne piano nobile, drugie natomiast było znacznie niższe, w formie mezzanina. W budynku Komisji mieści się obecnie Starostwo Powiatowe.
W 1825 roku w pobliżu jednego ze skrzydeł dawnego kolegium jezuickiego mieszczącego ówcześnie Korpus Kadetów wybudowana została według projektu Reinsteina tzw. sala musztry, na planie wydłużonego prostokąta posiadającego pośrodku dłuższych boków wydatne ryzality. Przekształcono ją po likwidacji korpusu (w wyniku represji po powstaniu listopadowym) w cerkiew garnizonową i kasyno oficerskie. Pozostałością po funkcji sakralnej jest dekorowana, wysunięta część w szczycie budynku z wieńczącą ją wieżyczką. Równocześnie fragment obiektu był użytkowany już od 1874 roku jako sala koncertowa. Funkcja powiązana z kulturą przetrwała do dziś – od ponad trzydziestu lat w murach sali musztry działa Centrum Kultury i Sztuki.
Jednym z najbardziej znanych kaliskich zabytków jest Most Kamienny, posiadający przęsło w formie łuku z kamienia ciosowego, z tralkową żelazną balustradą, powstały w latach 1825 – 1826. Jego budowę zakładał już Szpilowski, ale ostateczne plany i nadzór nad pracami przypadł w udziale Reinsteinowi. Na moście znajduje się płyta z inskrypcją poświęconą carowi Aleksandrowi I. Reinstein zaprojektował również przy wjazdach do miasta od strony Warszawy i Wrocławia domy rogatkowe, z których przetrwał tylko ten drugi, z lat 1827 – 1828. Rogatka Wrocławska, z czterema kolumnami w porządku doryckim od frontu, stanowi charakterystyczny dla architektury klasycystycznej przykład recepcji wzorców antycznych, nawiązując do świątyni w typie templum in antis, w której wgłębny portyk flankowany jest przedłużonymi ścianami bocznymi.
W Kaliszu nie brakuje również zachowanych budynków prywatnych z omawianego okresu. Jednym z najbardziej tajemniczych obiektów jest Dom pod Aniołami przy ul. Mostowej, którego płaskorzeźbiona dekoracja elewacji składa się z postaci figuralnych i motywów roślinnych. Zabytek ten od wielu lat jest opuszczony. Innym ciekawym budynkiem jest tzw. dom Sztytera przy ul. św. Stanisława, najefektowniej prezentujący się od strony ul. Kazimierzowskiej. Ten zrealizowany przypuszczalnie według projektu Ferdynanda Bergmanna w 1824 roku obiekt jest malowniczo położony nad Prosną, u stóp kościoła św. Stanisława.
Szczególne zagęszczenie obiektów klasycystycznych występuje w północno-wschodniej części miasta lokacyjnego i na północny wschód od niego. Dawny wjazd do Kalisza od strony Warszawy, Łodzi i Konina rozwiązany został w formie kaskadowego układu placów ujętych w pierzeje dziewiętnastowiecznych budowli, prowadzących widza w głąb miasta. Pierwotnym przeznaczeniem części z nich były fabryki, które z czasem adaptowano na mieszkania. Jeden z takich budynków powstał na rogu obecnego pl. Jana Kilińskiego i ul. Babinej. Była to manufaktura wełniana Wincentego Dominika Przechadzkiego, później przekształcona w reprezentacyjną kamienicę. Obrazuje to, jak nierozerwalnie rozwój miast dziewiętnastowiecznych powiązany był z przemysłem.
Najbardziej znanymi kaliskimi fabrykantami ówczesnych czasów byli przybyli z Niemiec bracia Beniamin i Jan Repphanowie, którzy w 1816 roku otrzymali od miasta niewykorzystywane budynki i tereny na Warszawskim Przedmieściu. Dzięki korzystnym pożyczkom wznieśli oni cały kompleks obiektów przemysłowych i mieszkalnych, spośród których dwa największe budynki, obecnie znajdujące się u zbiegu pl. Kilińskiego i ul. Warszawskiej, powstały w latach 1823 – 1824 i 1827. Po drugiej stronie placu natomiast w latach
1828 – 1831 wybudowana została dwupiętrowa kamienica Puchalskiego. Pierwotnie dom ten był obiektem wolnostojącym – bardziej pałacem czynszowym niż typową kamienicą. Obiekt posiada pięcioosiowy pseudoryzalit pośrodku elewacji od strony placu oraz dwa mniejsze pseudoryzality obejmujące skrajne osie okienne. Na wysokości pierwszego piętra okna w tych wysuniętych częściach ujęto pilastrami toskańskimi podtrzymującymi masywne belkowanie. Podobne belkowanie, z gzymsem kroksztynowym, zastosowane jest w zwieńczeniu budynku. Zarówno obiekty fabryki Repphanów, jak i dom Puchalskiego, projektował Reinstein.
Po powstaniu listopadowym ruch budowlany w Kaliszu zmalał, a stagnację wzmogła jeszcze likwidacja guberni kaliskiej (która zastąpiła województwo kaliskie) w 1844 roku. W kolejnych latach, aż do odzyskania statusu miasta gubernialnego przez Kalisz w 1867 roku, budowano mniej, wspomnieć warto jednak dwa istotne dla miasta obiekty. Pierwszy z nich to siedziba szpitala św. Trójcy, wybudowana w latach 1840 – 1842 według projektu znanego architekta związanego przez większość życia z Warszawą, Henryka Marconiego, i rozbudowana w latach 1855 – 1857, nadbudowana o drugie piętro około 1960 roku. Z lat 1842 – 1846 pochodzi natomiast imponujący kompleks więzienny zaprojektowany przez Marconiego i wznoszony pod nadzorem urodzonego w Kaliszu Franciszka Tournelle’a. Architektura założenia jest historyzująca, wpisująca się w ideę, by funkcja budynku odzwierciedlona była przez adekwatną
do niego formę – wewnętrzny budynek stylizowany na budowlę obronną posiada cechy neoromańskie, natomiast część frontową zaprojektowano z użyciem form tzw. stylu arkadowego, popularnego szczególnie na terenach pozostających pod wpływem kultury niemieckiej. Kaliskie więzienie zakończyło swoją działalność w 2015 roku, a jego zabytkowa siedziba od kilku lat jest nieużytkowana.
Wybrana bibliografia:
- Iwona Barańska, Architektura Kalisza w dobie Królestwa Kongresowego, Kalisz 2002.
- Krystian Bedyński, Historia więzienia w Kaliszu (1846-2015), „Przegląd Więziennictwa Polskiego”, 2017, nr 94, s. 189–215.
- Joanna Bruś, Aleja Wolności, Złoty Róg i ulica Mostowa w Kaliszu. Studium architektoniczno-historyczne, Kalisz 2020, https://rewitalizacjakalisz.pl/wp-content/uploads/2020/06/Studium-historyczne-Alei-Wolno%C5%9Bci-Joanna-Bru%C5%9B.pdf
- Barbara Czechowska, Kaliskie Korso: architektura i urbanistyka Alei Wolności w XIX i XX wieku, Kalisz 2010.
- Makary Górzyński, Miasto, społeczeństwo, przyszłość: architektura i przestrzenie nowoczesności Kalisza przełomu XIX-XX wieku (praca doktorska), Warszawa 2019.
- Władysław Kościelniak, Kalisz. Przewodnik, Kalisz 2002.
- Teresa Ruszczyńska, Aniela Sławska, Zofia Winiarz, Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 5 Województwo poznańskie, z. 6 Powiat kaliski, Warszawa 1960.
Autor:
Mateusz Rabiega
Polecane Materiały
