Pozycja Pomorska (Wał Pomorski) to rozległy system umocnień wschodniej granicy III Rzeszy, powiązany na południu z Frontem Ufortyfikowanym Łuku Odry – Warty i z linią odrzańską. Pozycja Pomorska miała za zadanie chronić wschodnią granicę Niemiec (Republiki Weimarskiej, III Rzeszy) przed atakiem wojsk polskich. Linia umocnień na Pomorzu Zachodnim rozciągała się od Polanowa na północy i przez Szczecinek, Wałcz, Tuczno, Krzyż, Drezdenko i sięgała aż do Gorzowa Wielkopolskiego[1].

Budowę Pozycji Pomorskiej rozpoczęto na przełomie 1932 i 1933 roku w rejonie Wałcza, Tuczna i Szczecinka[2]. Zasadnicza rozbudowa umocnień trwała do roku 1937, kiedy zakończono prace w dolinie rzeki Noteć[3]. W latach 1938- 1939 trwały prace wykończeniowe przy schronach bojowych, budowa przeszkód oraz prace związane z konserwacją umocnień[4]. 1 września 1939 roku, jak wiadomo, wybucha II wojna światowa. Cały potencjał III Rzeszy zostaje skierowany do ataku najpierw na Polskę a potem na inne kraje europejskie. 

Umocnienia, które służyć miały do obrony musiały ustąpić pierwszeństwa środkom służącym do ataku. Pozycja Pomorska przez większość wojny znajdowała się na dalekim zapleczu frontu i pozostawała w stanie rezerwy. Do prac na Wale Pomorskim powrócono w roku 1944. Na początku 1945 roku podjęto próbę wykorzystania umocnień zbudowanych w latach 30tych do obrony terenu III Rzeszy przed nadciągającą Armią Czerwoną.

Pierwsze starcia na Wale Pomorskim miały miejsce 28 stycznia 1945 roku na zachód od Krzyża Wielkopolskiego. W tym dniu Oddział Wydzielony 5 Armii Uderzeniowej nawiązał kontakt ogniowy z niemieckimi oddziałami broniącymi przepraw przez rzekę Drawę w oparciu o schrony bojowe położone w rejonie wsi Nowe Bielice (Neu Beelitz)[5]. Celem mojego artykułu jest przybliżenie czytelnikom charakterystyki odcinka położonego na zachód od Krzyża Wielkopolskiego oraz jego bojowego wykorzystania w styczniu 1945 roku.

Opisywany przez mnie odcinek znajduję się na zachód od Krzyża Wielkopolskiego w rejonie wsi Nowe Bielice. Na północy jego granice wyznaczają wsie Drawiny oraz Przeborowo, na zachodzie zaś wieś Stare Bielice oraz pozycja ryglowa Jeziora Łubowo.  Ten fragment umocnień położony jest w miejscu, gdzie rzeka Drawa uchodzi do Noteci, a cała Pozycja Pomorska zmienia swoje położenie z południkowego na równoleżnikowy[6]. Rejon ten miał znaczenie strategiczne i wymagał silnego umocnienia ze względu na bliskość granicy z II Rzeczpospolitą i ryzyko ataku ze strony polskiego wojska[7]. Dodatkowo ważność odcinka podnosił silny węzeł kolejowy położony w Krzyżu Wielkopolskim (ówczesny Kreuz) oraz 4 mosty na rzece Drawie położone na zachód od tego miasta.

Umocnienia w okolicach Krzyża Wielkopolskiego zostały wybudowane w roku 1937. W bezpośredniej okolicy Krzyża Wlkp. w rejonie Nowych Bielic wybudowano 25 schronów bojowych uzupełnionych w 1944 roku czterema lekkimi schronami obrony okrężnej Ringstand 58 c. Linia umocnień w okolicach Krzyża miała charakter linearny (schrony w jednej linii), uzupełniono ją o drugą linię obrony opartą o schrony dowódczo – bojowe. Pierwsza linia niemieckiej obrony licząca 20 schronów bojowych położona była wzdłuż rzek: Drawy i Noteci. Schrony bojowe ulokowane były na wzniesieniach rozciągających się przy rzecznych dolinach. Drugą linię stanowiło 5 schronów dowódczo – bojowych ryglujących najważniejsze drogi[8]. Ze względu na strategiczne znaczenie odcinka, na zachód od opisywanych umocnień powstała licząca 12 schronów bojowych pozycja ryglowa Jeziora Łubowo zabezpieczająca Pomorze Zachodnie na wypadek przebicia się wojsk polskich przez schrony pierwszej linii[9]. Schrony połączone były transzejami, okopami i rowami dobiegowymi. Zabezpieczano je również drutami kolczastymi, potykaczami i osłaniano siatką   maskującą.   W    najważniejszych    miejscach  ustawione były  armaty przeciwpancerne i dodatkowe karabiny maszynowe. 

Szczególne zagęszczenie schronów zauważalne jest w rejonie mostu drogowego z Krzyża do Drezdenka, linii kolejowej Krzyż – Kostrzyn oraz mostu kolejowego na Drawie we wsi Łokacz. W tych miejscach umocnienia żelbetonowe i ziemne uzupełniono również o rowy przeciwpancerne, które miały za zadanie uniemożliwić przedarcie się pojazdów pancernych.

Schrony linii Noteci i Drawy budowane w roku 1937 były znacznie bardziej standaryzowane niż miało to miejsce w latach wcześniejszych[10]. Nie znajdziemy tu budowli nietypowych i wyjątkowych. Większość ze schronów charakteryzuje się powtarzalnością konstrukcji. Wśród schronów znajdujących się w rejonie Nowych Bielic możemy wyróżnić następujące typy umocnień:

  1. jednosektorowy schron bojowy – 11 sztuk,
  2. jednosektorowy schron bojowy z pomieszczeniem dla drużyny piechoty – 5 sztuk,
  3. dwusektorowy schron bojowy z pomieszczeniem dla drużyny piechoty – 4 sztuki,
  4. jednosektorowy schron dowódczo – bojowy – 5 sztuk,
  5. schron obrony okrężnej – 4 sztuki.

Najmniejsze schrony składały się z jednego pomieszczenia, które pełniło funkcję zarówno mieszkalne jak i bojowe oraz niewielkiego przedsionka. Ich załogę stanowiło 5 ludzi[11].

Większe schrony mogły posiadać jedno lub dwa oddzielne pomieszczenia bojowe, pomieszczenie dla drużyny piechoty oraz dwa oddzielne wejścia osłonięte kazamatą flankującą. Ich załogę stanowić mogło nawet 18 osób. Schrony dowódczo – bojowe posiadały jedno pomieszczenie bojowe oraz dwa pomieszczania, gdzie jedno zajmował dowódca odcinka.

Schrony uzbrojone były w zależności od ilości pomieszczeń bojowych w jeden bądź dwa ciężkie karabiny maszynowe  (MG 08 lub MG 34) umieszczone za płytą pancerną 7P7 o grubości 10 centymetrów lub 10P7 o grubości 6 centymetrów[12]. Wszystkie schrony bojowe na opisywanym odcinku były jednokondygnacyjne i charakteryzowały się odpornością B1, co oznaczało, że ściany schronów wykonane z żelbetu  miały 1 m grubości a stropodach 0,8 m[13]. Dawało to odporność na trafienie pociskami burzącymi o kalibrze 120 mm oraz pociskami przeciwpancernymi o kalibrze 105 mm[14].

Schrony zostały wykorzystane bojowo w styczniu 1945 roku broniąc terenów III Rzeszy przed nacierającą Armią Czerwoną. Umocnienie w okolicy Krzyża Wielkopolskiego miały za zadanie bronić linii Drawy i Noteci i nie dopuścić wroga do jej przekroczenia. Warto sobie uświadomić, iż w okolicy miasta znajdują się 4 mosty, którymi można by przerzucić wojska, ciężki sprzęt przez Drawę (następny znajdował się dopiero w Starym Osiecznie). Nie potrafię jednoznacznie określić niemieckich jednostek obsadzających umocnienia nad Drawą. Wiemy natomiast, że 26 stycznia na stacji kolejowej Krzyż wyładował się   322    Batalion    Grenadierów    Ludowych    ze Schwerina[15]. 27 stycznia w rejon Krzyża Wielkopolskiego  podszedł Oddział Wydzielony 5 Armii Uderzeniowej dowodzonej przez płk. Charytona Teodorowicza Jesipienkę[16].

Nazajutrz 28 stycznia w niedzielę około godzin południowych miasto wraz z węzłem kolejowym zostało zajęte przez Sowietów[17]. Po zajęciu miasta czerwonoarmiści skierowali się w kierunku mostów na Drawie w celu zajęcia któregoś z nich[18]. Niemieckim obrońcom udało się zatrzymać w rejonie mostów na Drezdenko uderzenie wroga. Całe wydarzenie opisane zostało w następujący sposób: „czołgi oddziału wyszły na skraj Łokacza i podjęły próbę przeprawy przez Drawę. Niemcy obsadzili umocnienia, a także zdążyli wysadzić jeden most w północnej części Łokacza. Pozostałe mosty były pod ciągłym ogniem. Serie ze schronów bojowych na skarpie pod Nowymi Bielicami zatrzymały piechotę, a czołgi po wtargnięciu na mosty dostały się pod celny ogień z armat ppanc. Atak zakończył się niepowodzeniem i Rosjanie odstąpili zostawiając kilka płonących maszyn…”[19].

Umocnienia w rejonie Krzyża Wielkopolskiego były ważnym elementem niemieckiej linii obrony. Schrony bojowe tutaj zlokalizowane wzięły jako pierwsze udział w walkach Wehrmachtu z Armią Czerwoną na Pozycji Pomorskiej. Niemieckim obrońcom udało się odeprzeć atak oddziałów sowieckich i nie dopuścić do przekroczenia z marszu rzeki Drawy (udało się tego dokonać z zaskoczenia w Starym Osiecznie). Niemcy wkrótce opuścili umocnienia i ze względu na przerwanie przez czerwonoarmistów frontu wycofali się na zachód. Historia pokazała, że umocnienia Pozycji Pomorskiej ze względu na jej linearność i płytkość nie zostały skutecznie wykorzystane. Brak odpowiedniej obsady ludzkiej oraz wyposażenia dodatkowo potęgowały jej mankamenty.

Wszystkie schrony zostały po wojnie wysadzone, nie zachowały się żadne pancerze, nie mówiąc o wyposażeniu, napisy eksploatacyjne są z roku na rok coraz mniej czytelne. Bryły schronów są zachowane, ale układ pomieszczeń jest w niektórych przypadkach zupełnie nieczytelny, w niektórych natomiast czytelny dość dobrze.

Ruiny schronów są odwiedzane przez pasjonatów oraz grzybiarzy i turystów wędrujących po okolicznych lasach. Czas zaciera ślady przeszłości. Natura z każdym rokiem odzyskuje odebraną sobie przestrzeń.

Przypisy

[1] Sadowski J., „Fortyfikacje Pozycji Pomorskiej 1932- 1945. Odcinek Drezdenko i jaz na Noteci”, w: Pozycja Pomorska. Studia nad dziejami fortyfikacji w dolinie Noteci. Gliwice 2011, s. 8
[2] Miniewicz J., Perzyk B., Wał Pomorski, Wydawnictwo MBP, Warszawa 1997, s. 14
[3] Tamże, s. 17
[4] Sadowski J., „Fortyfikacje Pozycji Pomorskiej 1932- 1945. Odcinek Drezdenko i jaz na Noteci”, w: Pozycja Pomorska. Studia nad dziejami fortyfikacji w dolinie Noteci. Gliwice 2011, s. 11
[5] Miniewicz J., Perzyk B., Wał Pomorski, Wydawnictwo MBP, Warszawa 1997, s. 71
[6] Tymiński T., „Pozycja Pomorska, rygiel Jeziora Łubowo”, w: Pozycja Pomorska. Studia nad dziejami fortyfikacji w dolinie Noteci. Gliwice 2011, s. 40
[7]Tamże, s. 40
[8] Miniewicz J., Perzyk B., Wał Pomorski, Wydawnictwo MBP, Warszawa 1997, s. 45
[9] Tymiński T., „Pozycja Pomorska, rygiel Jeziora Łubowo”, w: Pozycja Pomorska. Studia nad dziejami fortyfikacji w dolinie Noteci. Gliwice 2011, s. 41

 

[10] http://www.fortress.hg.pl/pommernstellung/konstrukcje.htm
[11] Jurga R. M., Fortyfikacje III Rzeszy w rysunkach przestrzennych, Zielona Góra 2010, s. 92
[12] Miniewicz J., Perzyk B., Wał Pomorski, Wydawnictwo MBP, Warszawa 1997, s. 35
[13] Michalak K, Wajda J., Fortyfikacje Drezdenka, Schrony Wału Pomorskiego na tle rozwoju drezdeneckich fortyfikacji, w: Nadwarciański Rocznik Historyczno- Archiwalny nr. 17/2010, Gorzów 2010 r., s. 130
[14] Tamże, s. 130
[15] Miniewicz J., Perzyk B., Wał Pomorski, Wydawnictwo MBP, Warszawa 1997, s. 68
[16] Tamże, s. 69
[17] Łęszczak A., „Rocznik Nadnotecki” tom XV- XVI, 1984- 1985 r., za: Kriegstagebuch des Oberkommando der Wehrmacht Frankfurt am Main, 1964 r.
[18] Wewetzer H. Od Krzyża do Kostrzyna. w: Nadwarciański Rocznik Historyczno- Archiwalny nr. 17/2010, Gorzów 2010 r., s. 341
[19] Miniewicz J., Perzyk B., Wał Pomorski, Wydawnictwo MBP, Warszawa 1997, s. 71

Bibliografia

Opracowania:

  1. Jurga R. M., „Fortyfikacje III Rzeszy w rysunkach przestrzennych”, Zielona Góra 2010
  2. Łęszczak A., „System umocnień Wału Pomorskiego nad Notecią”, [w:] „Rocznik Nadnotecki tom XV- XVI”, 1984- 85r.
  3. Michalak K, Wajda J., „Fortyfikacje Drezdenka, Schrony Wału Pomorskiego na tle rozwoju drezdeneckich fortyfikacji”, [w]: Nadwarciański Rocznik Historyczno- Archiwalny nr. 17/2010, Gorzów 2010 r.
  4. Miniewicz J., Perzyk B., „Wał Pomorski”, Warszawa 1997
  5. Sadowski J., „Fortyfikacje Pozycji Pomorskiej 1932- 1945. Odcinek Drezdenko i jaz na Noteci”, [w]: Pozycja Pomorska. Studia nad dziejami fortyfikacji w dolinie Noteci. Gliwice 2011
  6. Tymiński T., „Pozycja Pomorska, rygiel Jeziora Łubowo”, [w]: Pozycja Pomorska. Studia nad dziejami fortyfikacji w dolinie Noteci. Gliwice 2011
  7. Wewetzer H. „Od Krzyża do Kostrzyna”. [w]: Nadwarciański Rocznik Historyczno- Archiwalny nr. 17/2010, Gorzów 2010 r.,

Strony internetowe:

  1. http://forteczny.pl/pommernstellung/
  2. http://www.fortress.hg.pl/pommernstellung/index.htm
  3. https://linianoteci.pl/
  4. https://zwierzyn.pl/upload/files/2019-07-22-36f97e300e-Szlakiem_bunkrow.pdf
  5. https://pl.wikipedia.org/wiki/Wa%C5%82_Pomorski

Rysunki:

  1. Rys. umocnienie pozycji pomorskiej źródło: Miniewicz J., Perzyk B., Wał Pomorski, Wydawnictwo MBP, Warszawa 1997, s. 45)
  2. Rys. Jednosektorowy schron bojowy źródło: https://linianoteci.pl/wp-content/uploads/2017/11/B1-1-3D.png
  3. Rys Jednosektorowy schron dowódczo – bojowy Źródło: https://linianoteci.pl/wp-content/uploads/2017/11/B1-22-3D.png)

Autor:

Tomasz Molenda

Powiązane Materiały

Krzyż Wielkopolski – historia pewnej stacji
Skip to content