Kalisz, historyczna stolica wschodniej Wielkopolski, od zarania dziejów polskiej państwowości stanowi istotny ośrodek w regionie, a jego zachowana zabudowa z różnych okresów świadczy o burzliwych losach miasta. Niniejszym artykułem rozpoczynamy cykl tekstów o historycznych centrach miast Wielkopolski, ich dziejach i zabytkach.
W 1233 roku książę Henryk Brodaty, po spaleniu grodu na Zawodziu, zdecydował o przeniesieniu ośrodka, który miał dać początek współcześnie istniejącemu centrum Kalisza, w korzystniej położone miejsce na północny zachód, między odnogi Prosny. Przed 1268 rokiem, być może dopiero za czasów księcia Bolesława Pobożnego, Kalisz został zapewne w tym samym miejscu lokowany na prawie niemieckim (akt lokacyjny nie zachował się i istnieją przypuszczenia, że prawa mogły zostać nadane już przez Henryka Brodatego, nie ma na to jednak dowodów). Obszar zajęty przez miasto lokacyjne zbliżony jest wielkością do miast lokowanych w podobnym czasie na Śląsku, jak Świdnica, Brzeg czy Namysłów. Do dziś czytelny jest wrzecionowaty układ urbanistyczny z rozdzielonym głównym traktem wiodącym z południowego zachodu na północny wschód i usytuowanym pośrodku rynkiem. Przez pierwsze stulecia istnienia miasta dominowała w nim zabudowa drewniana. Pierwszymi
murowanymi budowlami były świątynie. Kościół św. Mikołaja ufundowany został w 1253 roku, lecz jego budowa była bardzo mozolna i trwała ponad sto lat. W pierwszej fazie, prawdopodobnie przed 1303 rokiem, powstało prezbiterium, później podwyższone. Następnie po pewnej przerwie wzniesiono fragmenty ścian wieży, a dopiero później korpus nawowy, ukończony przypuszczalnie w końcu XIV wieku. Obiekt w znacznej mierze reprezentuje styl gotycki, lecz późniejsze przebudowy przekształciły jego architektoniczny wyraz. Przekrywające nawy sklepienia kolebkowe z lunetami z dekoracją stiukową w typie kalisko-lubelskim, zaprojektowane przez Albina Fontanę, wykonano podczas gruntownej przebudowy kościoła po pożarze w latach 1612–39, a wieżę według nowego neogotyckiego projektu autorstwa Franciszka Tournelle’a nadbudowano w latach 1874–76. Wewnątrz kościoła uwagę przykuwa barokowy ołtarz główny z 1662 roku z kopią obrazu „Zdjęcia z krzyża” Petera Paula Rubensa. Oryginalny obraz, znajdujący się w kościele przez ponad trzysta lat, stanowi jedno z najcenniejszych zaginionych dzieł sztuki w Polsce – nie jest jasne, czy feralnej nocy 13 grudnia 1973 roku spłonął, czy został zrabowany, a pożar wzniecono dla zatarcia śladów. We wnętrzu świątyni warto zobaczyć również młodopolskie malowidła, które wykonali Stanisław Rudziński, Stanisław Jasiński i Bronisław Wiśniewski w prezbiterium kościoła w 1905 roku oraz Kaplicę
Polską na przedłużeniu nawy północnej, z polichromią Włodzimierza Tetmajera z 1909 roku o patriotycznym wydźwięku, przedstawiającą m.in. alegorię Umarłej Polski. Od 1992 roku kościół przy ul. Kanonickiej jest katedrą diecezji kaliskiej, a w 1997 roku modlił się w niej św. Jan Paweł II. Naprzeciwko północnej ściany kościoła od 1448 roku znajduje się, później przebudowywany, najstarszy zachowany budynek mieszkalny w Kaliszu – klasztor kanoników laterańskich, którzy zajmowali się parafią od 1358 roku, obecnie pełniący funkcję plebanii. Uwagę zwraca klasycystyczny portal wejściowy do obiektu wykonany z czarnego marmuru podczas przebudowy obiektu zapewne w pierwszej ćwierci XIX wieku.
Dużo szybciej przebiegała budowa kościoła św. Stanisława Biskupa dla zakonu oo. Franciszkanów. Zakonnicy sprowadzeni zostali w 1256 roku lub rok później z inicjatywy żony Bolesława Pobożnego, księżnej Jolanty. Budowę rozpoczęto w 1266 roku, a już w 1283 w ukończonym prezbiterium kościoła odbyła się konsekracja arcybiskupa gnieźnieńskiego Jakuba Świnki. Nawy kościoła budowane były później, podobnie jak w przypadku kościoła św. Mikołaja, w XIV wieku, natomiast jeszcze z drugiej połowy XIII wieku pochodzi zakrystia przylegająca od północy do prezbiterium, która po rozbudowie w XVII wieku stała się kaplicą Męki Pańskiej. Obie najstarsze kaliskie świątynie prawdopodobnie były w swych początkach wznoszone przez ten sam warsztat budowlany, na co wskazuje podobieństwo czternastowiecznych portali w wieży i prezbiterium katedry oraz w północnej ścianie nawy kościoła św. Stanisława. Na tym podobieństwa się nie kończą, gdyż sklepienia kościoła także i we franciszkańskiej świątyni ozdobiono w 1623 roku dekoracją w typie kalisko-lubelskim, odrestaurowaną i wyeksponowaną podczas renowacji w latach 2017–18. Dekoracja sklepienna była częścią większej przebudowy prowadzonej w latach 1599–1632, podczas której dodano między innymi kruchtę od zachodniej strony nawy, a także wzniesiono nowy, wczesnobarokowy zachodni szczyt kościoła.
W czasie wspomnianego ostatniego remontu budowli odkryto również w prezbiterium monumentalną polichromię o wysokości kilkunastu metrów, przedstawiająca świętego Krzysztofa, pochodzącą prawdopodobnie z przełomu XIII i XIV wieku. Innymi istotnymi elementami wnętrza są: prospekt organowy z szafą z lat 30. XVII wieku oraz instrumentem z 1938 roku; zespół barokowych ołtarzy, z ołtarzem głównym z 1758 roku mieszczącym obraz „Wskrzeszenie Piotrowina” oraz pozostałymi, również z trzeciej ćwierci XVIII wieku; ambona w kształcie łodzi z 1862 roku. Prawdopodobnie w tym samym czasie, co gotyckie mury kościoła, powstał pierwszy murowany klasztor, którego relikty wkomponowane są w obecny obiekt klasztorny, pochodzący w znacznej mierze z XVII wieku.
Trzecim zachowanym kościołem o średniowiecznym rodowodzie jest bazylika kolegiacka Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, fundacja arcybiskupa Jarosława Bogorii Skotnickiego z 1353 roku. Do dziś z pierwszej, gotyckiej fazy budowy kościoła, przetrwała jedynie część prezbiterialna, zakrystia i kapitularz, gdyż w 1783 roku podjęto się rozbiórki przylegającego od południa do kolegiaty pałacu biskupiego, co spowodowało katastrofę budowlaną – zawalenie się nawy i frontowej części świątyni. Odbudowywano ją do 1792 roku w okazałej późnobarokowej formie z wysoką wieżą od frontu.
Wewnątrz kościoła, na końcu północnej nawy, podziwiać można późnogotycki ołtarz w formie poliptyku, autorstwa Mistrza z Gościszowic, z przełomu XV i XVI wieku, a na końcu północnej słynący łaskami obraz Świętej Rodziny z połowy XVII wieku. Rokokowe, marmoryzowane ołtarze boczne z lat 1751–68 oraz z czasów odbudowy kościoła z około 1790 roku, są dziełem snycerza Franza Eytnera, Ołtarz główny jest natomiast klasycystyczny, ufundowany w 1829 roku wraz ze stallami z inicjatywy biskupa kujawsko-kaliskiego Kajetana Koźmiana. Kościoła nie ominęły zniszczenia wojenne – na hełmie wieży podczas wyzwalania Kalisza przez Armię Czerwoną w 1945 roku znajdował się punkt strzelniczy niemieckiego działka, który został strącony wraz z hełmem, zrekonstruowanym trzy lata później. Podniesiona do godności bazyliki mniejszej w 1978 roku kolegiata jest istotnym miejscem kultu świętego Józefa i znanym celem pielgrzymek.
Spośród najstarszych zabytkowych budynków świeckich w śródmieściu Kalisza na czoło wysuwają się budowle obronne. W czasach Kazimierza Wielkiego wzniesiono zamek kaliski. W późniejszych wiekach obiekt jednak podupadł, a kres jego istnieniu przyniósł pożar w 1792 roku, po którym w kolejnych latach został ostatecznie rozebrany. Obecnie można podziwiać jedynie fragment jego fundamentów, wyeksponowanych u zbiegu ulic Zamkowej i Grodzkiej. Trudno datować z kolei otaczające niegdyś szczelnie miasto lokacyjne mury miejskie – ich budowa mogła rozpocząć się nawet w XIII wieku. Do dziś zachowało się osiem fragmentów murów, w tym dwa z basztami – tzw. Dorotką, zbudowaną na planie półokręgu, oraz artyleryjską z 1591 roku (później przebudowywaną), pochodzącą z czasów budowy kolegium jezuickiego, w związku z którą rozszerzono obszar miasta, budując nowy fragment murów na wschód od dawnego, rozebranego w 1590 roku.
Sprowadzenie jezuitów w 1583 roku i późniejsza budowa kompleksu gmachów dla nich wraz z kościołem stanowi przypuszczalnie największą inwestycję czasów nowożytnych w Kaliszu, przeprowadzoną z inicjatywy rady miejskiej i lokalnego duchowieństwa, a przede wszystkim prymasa Polski arcybiskupa Stanisława Karnkowskiego. Rozpoczęcie wznoszenia gmachu kolegium datuje się na 1586 rok. Po jego ukończeniu zbudowano kościół pod wezwaniem św. św. Stanisława i Wojciecha, ukończony w 1597 roku. Świątynia ta jest jednym z pierwszych obiektów barokowych na ziemiach polskich, zbudowana została według projektu Jana Marii Bernardoniego z Como, nawiązuje w swojej formie do wzorcowego kościoła jezuickiego Il Gesù w Rzymie. Jej położenie również jest wyjątkowe – usytuowano ją tak, by jej fasada znajdowała się na zamknięciu osi wąskiej uliczki (obecnie Chodyńskiego). Prowadzący do kościoła późnorenesansowy portal (w tak zwanym porządku salomonowym, operujący korynckimi pilastrami i doryckim belkowaniem) stanowi jedną z najokazalszych opraw wejściowych do kaliskich budynków. Kolejne skrzydła kolegium wybudowano w latach 1599–1603 oraz 1644–1680. Kompleks przetrwał pożary i zawieruchy wojenne, i zachowany jest do dziś. Sam kościół natomiast po kasacie zakonu w latach 1798–1945 należał do ewangelików, a obecnie jest siedzibą parafii wojskowej.
Na dawnym Przedmieściu Warszawskim równolegle z kościołem jezuitów rozpoczęto pod koniec XVI wieku budowę świątyni pod wezwaniem Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny, należącej do zakonu bernardynów, sprowadzonych do Kalisza już około 1465 roku. W tym ukończonym w 1622 roku późnorenesansowym jednonawowym kościele zachwyca szczególnie wnętrze, ozdobione w latach 1764–85 barokową iluzjonistyczną polichromią sklepień oraz ścian nawy, prezbiterium i kruchty. Autorami malowideł byli zakonnicy – Walenty Żebrowski i Paschalis Wołos (polichromia w zakrystii autorstwa Wacława Porowskiego nie zachowała się). Bogato zdobione barokowe ołtarze boczne prowadzą obserwatora w stronę prezbiterium i ołtarza głównego, doskonale komponując się z polichromią. W następstwie represji po powstaniu styczniowym w 1864 roku skasowano klasztor, a bernardynów wywieziono. W 1919 roku kompleks budynków przekazano natomiast oo. Jezuitom, którzy po ponad stu latach przerwy wrócili do Kalisza.
Dzięki inicjatywie jednego z nich, o. Zdzisława Pałubickiego, od 1993 roku w kościele znajduje się obraz Jezusa Miłosiernego pędzla Ludomira Sleńdzińskiego. Klasztor przylegający do kościoła budowany i rozbudowywany był etapami w pierwszej połowie XVII wieku, na początku XVIII wieku oraz w latach 20. XX wieku. Na zachód od niego znajduje się do dziś spory ogród, stanowiący zaciszną enklawę zieleni w śródmieściu Kalisza.
Innym kościołem położonym obecnie właściwie w centrum miasta, lecz w chwili jego powstania na południowo-zachodnich rubieżach, na Przedmieściu Wrocławskim, jest kościół św. św. Józefa i Piotra z Alkantary, należący pierwotnie do oo. Reformatów. Podobnie jak kościół pobernardyński jest on jednonawowy, lecz budowany był kilkadziesiąt lat później, w latach 1665–73, i otrzymał barokowy kostium stylowy. Rzeźby znajdujące się na fasadzie są późniejsze i pochodzą z 1758 roku. Charakterystyczny jednorodny wystrój wnętrza tworzą drewniane rokokowe ołtarze, ambona, konfesjonały i ławki autorstwa snycerza Józefa Eglauera, z lat 1758–59. Z XVIII wieku pochodzi również otwarta na nawę Kaplica Żołnierska, z polichromią Józefa Balukiewicza z końca XIX wieku, a także wolnostojąca kaplica św. Jana Nepomucena. Historia łączy losy kaliskich reformatów z bernardynami, którzy również musieli opuścić swój klasztor w 1864 roku i podobnie jak oni, nigdy nie powrócili do Kalisza.
Na ich miejsce po odzyskaniu niepodległości sprowadzono ss. Nazaretanki, które jednak stanęły przed dużym wyzwaniem odbudowy kościoła i barokowego klasztoru po poważnych uszkodzeniach, których zespół doznał podczas I wojny światowej. Prace z sukcesem ukończono już w 1921 roku.
Poreformacki
Zamek fundamenty
Franciszkanie
Franciszkanie
Św. Józef
Wybrana bibliografia:
- Ewa Andrzejewska, Franciszek Eytner – śląski rzeźbiarz osiadły w Kaliszu, „Spotkania z zabytkami”, 2011, nr 5-6, s. 60–61, https://issuu.com/hereditas/docs/20110506
- Jolanta Delura, Nadzieja kolorami pisana, „Spotkania z zabytkami”, 2011, nr 5-6, s. 42–44, https://issuu.com/hereditas/docs/20110506
- Władysław Kościelniak, Kalisz. Przewodnik, Kalisz 2002.
- Kościół p.w. św. Stanisława BM (budowa i remonty), http://www.infokalisz.internetdsl.pl/klasztor/kosciol.htm
- Kazimierz Pospieszny, Architektura kościoła św. Mikołaja w Kaliszu, „Rocznik Kaliski”, 1987, t. 20, s. 79–138.
- Teresa Ruszczyńska, Aniela Sławska, Zofia Winiarz, Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 5 Województwo poznańskie, z. 6 Powiat kaliski, Warszawa 1960.
- Kazimierz Wojciechowski, Od założenia Miasta Kalisza…, „Kalisia Nowa”, 2000, nr 4, http://www.info.kalisz.pl/historia/3_odzalozenia.htm
- Teresa Zarębska, Kalisz, [w:] Zabytki urbanistyki i architektury w Polsce. Odbudowa i konserwacja, t. 1 Miasta historyczne, red. W. Zin, Warszawa 1986.
Autor:
Mateusz Rabiega
Polecamy
